Ana dili: arzuolunmaz vəziyyət və həll yolu

21 Fevral Beynəlxalq Ana Dili Günüdür. Bu gün Banqladeş səfirinin təşəbbüsü ilə 1999-cu ilin noyabrından UNESCO tərəfindən Beynəlxalq Ana Dili Günü elan olunub.
Dil hər bir millətin varlığının əsas göstəricisi, şərti hesab edirir. Elə məhz 21 Fevral ilə əlaqədar Azərbaycanda hər il müxtəlif tədbirlər, seminarlar, görüşlər və s. keçirilir. Həmin tədbirlərdə ana dilini yaxşı səviyyədə bilmək, onu qoruyub saxlamaq haqqında çağırışlar edilir, dilin saflığının qorunmasının mühümlüyü vurğulanır. Bəs bu gün ölkəmizdə bu çağırışlara nə qədər əməl olunur?
Nəzər yetirdiyimiz zaman Azərbaycanda olan bir çox mağaza, restoran, marketlərin və s. adının doğma ana dilində yox, xarici dildə olduğunu görürük.
Mövzu ilə bağlı mütəxəssislər fikirlərini “Xalq Cəbhəsi” ilə bölüşüb.

“Milli dilə hörmət yaratmaq lazımdır”

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Dilçilik İnsitutunun direktoru, professor Nadir Məmmədli qeyd edib ki, xarici sözlər dildən təmizlənir, alınma sözlər dildən çıxır, milli sözlərə qayıdırıq, ancaq bir yandan da bu kimi ağrılı məsələlər qalır: “Biz müxtəlif mağazaların, restoranların, iaşə obyektlərinin xarici dildə olmasını təqdir etmirik, alqışlamırıq. Birinci növbədə sözlər milli dildə olmalıdır, ondan sonra xarici dildə. Bunun pis tərəfi də var ki, insanlar öz obyektlərinə verdikləri həmin xarici adın mənasını başa düşmürlər. Eləcə də əksər insanlar səhv oxuyurlar, hətta deyərdim ki, səhv yazırlar. Bəlkə o ad pis məna daşıyır. Siz o sözü götürüb restoran adı, iaşə obyektlərinə, mağazaya verirsiniz. Əlbəttə, bunlar arzuolunmaz haldır. Xalqın səviyyəsini yüksəltmək, milli dilə hörmət yaratmaq lazımdır. Onu da xatırladım ki, cənab Prezident İlham Əliyev dil haqqında çox sərəncamlar imzalayıb. Onlar müzakirə olunmalıdır”.

“Bir yol var...”

N.Məmmədli qeyd edib ki, bu məsələdə bir yol var, o da insanları maarifləndirməkdir: “Çünki uzun müddət sovet sistemində yaşamışıq, qapılar üzümüzə bağlı olub. İndi qapılar açılıb, bildik-bilmədik əlimizə nə keçdi istəyirik götürüb istifadə edək. Hələ siz insan adlarına baxın. Görün nələr qoyublar. Xaricdə qulaqlarına xoş gələn nə söz var, götürüb o adı qoyurlar. Ancaq adın mənasını bilsələr, bəlkə də istifadə etməzlər. Bu kimi hallar dilə çox böyük ziyan vurur. Mən sizə təşəkkür edirəm. Siz və sizin kimilərin bu məsələni qaldırmağınız, buna reaksiya verməyiniz bizləri çox sevindirir. Çox sağ olun”.
“Burada psixoloji məqam var”
Əməkdar jurnalist, professor, tənqidçi Qulu Məhərrəmli paytaxtda, Sumqayıtda, bəzi iri şəhərlərdə ticarət obyektlərinin, ictimai iaşə müəssisələrinin adlarının xarici dillərdə yazılışı haqqında çox müzakirələr olunduğunu bildirərək əlavə edib ki, bunun iki aspekti var: “Birinci tərəfi odur ki, bunu daha çox iş adamlarının biznes maraqlarının olması ilə əlaqələndirirlər. İkincisi də “Dövlət dili haqqında” Qanunda bu məsələlərin kateqorik şəkildə qoyulmaması ilə bağlı məsələlər müzakirə olunur. Əslində necə olmalıdır? “Reklam haqqında” Qanunda da, bizim digər rəsmi sənədlərdə də var ki, istənilən müəssisənin adı iki dildə, birinci növbədə ana dilində yazılmalıdır. Ondan sonra başqa bir dildə də yazıla bilər. Amma başqa dildə yazılan şriftlər ana dilindəki yazılardan böyük ola bilməz. Burada söhbət ondan gedir ki, xarici adlar seçilir. Bu zaman həm də burada bir psixoloji məqam var. Bizim iş adamları belə hesab edirlər ki, onlar mağazalarının adına “Afrodita”, “Alisa”, “Diana” və s. bu qəbildən ad qoysalar, onların biznesi yaxşı gedəcək, amma, məsələn “Nigar” və digər milli adlar qoyulsa, o qədər də yaxşı olmaz”.

“Bizim iş adamlarında da milli hiss, duyğu olmalıdır”

Professor vurğulayıb ki, bu məsələ birinci növbədə “Reklam haqqında” Qanunla tənzimlənir: “Çünki yazılar təkcə fərqləndirmə deyil, həm də reklam xarakteri daşıyır. Amma burada bəzən hüdudlar keçilir. Məsələn, indiyə qədər restoranların adları elə “restoran” şəklində yazılıb. İndi ingiliscə “restourant” kimi yazılır. Belə olanda bu, nəyi dəyişir? Ona görə də bizim iş adamlarında da milli hiss, milli duyğu olmalıdır. Sahibkarlıq fəaliyyəti üçün, əlbəttə, biznes maraqları çox vacibdir. Amma təkcə biznes maraqları yox, eyni zamanda, nəzərə almaq lazımdır ki, bu, milli ölkənin paytaxtıdır, Azərbaycandır, yerli əhali var, təkcə xaricilər üçün deyil. Xariciləri cəlb etmək üçün başqa üsullar var. Məsələn, xidmət, təqdim olunan malların keyfiyyəti var. Bunlara diqqət yetirmək lazımdır. Əlbəttə, reklam da, yazı da bir çağırışdır. Bu məsələ dəfələrlə müzakirə olunub, o cümlədən Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətində də bu məsələyə münasibət bildirilib. Bu, daha çox “Reklam haqqında” Qanunla əlaqələndirilir və buna müəyyən mənada bəraət qazandırılır. Ona görə də bu, mürəkkəb məsələdir və hesab edirəm ki, burada sahibkarların öz şəxsi yanaşması müəyyən rol oynaya bilər”.

“Maarifləndirmək lazımdır”

Əməkdar jurnalist Azər Həsrət qeyd edib ki, Bakı şəhəri başda olmaqla ölkəmizin bir çox yerlərində müxtəlif obyektlərin adları Azərbaycan dilinə tərs düşən adlardır: “Bu adları ora pərçimləyənlərin də böyük əksəriyyəti, ümumiyyətlə, həmin o xarici dillərlə heç tanış da deyil. Mən o iş adamlarının savadsız olduğunu demirəm, sadəcə olaraq uyğun təhsil görməmiş adamlardır və onlar düşünürlər ki, restorana və ya şadlıq sarayına hansısa xarici dildə bir ad qoysalar bundan nəsə fayda görəcəklər. Əslində faydalı heç bir yönü yoxdur”.
A.Həsrət vurğulayıb ki, bu, aşağılıq kompleksinin təzahüründən başqa bir şey deyil: “Bir insan öz ana dilini kənara itələyib, heç bilmədiyi xarici bir dildə öz obyektinə ad qoymamalıdır. Əlbəttə, başa düşürəm ki, beynəlxalq səviyyədə tanınmış markalar var. Onların adını dəyişə bilmərik. Lakin şadlıq sarayları hansısa beynəlxalq şəbəkənin tərkib hissəsi deyil ki. Baxın, çoxunun adları xarici dildədir. Tək-tük şadlıq sarayları var ki, onlara öz dilimizdə ad qoyulub. Özü də ingilis dilində “palace” (palas) yazırlar. Onu da ingilis dilini bilən düzgün oxuya bilir, bilməyən isə yazıldığı kimi “palace” oxuyur. Görürsünüzmü, bu, fəlakətdir. Bu cür adamları hərəkətləndirmək, maarifləndirmək lazımdır. Eyni zamanda, dövlətin buna məsul qurumları da ciddi işləməlidir...”.

Röya İsrafilova