Azərbaycanda Novruz adət ənənələri necə icra olunur ? ŞƏRH EDİLDİ

“Novruz silsilə ayin və rituallar, adət-ənənələr sistemidir”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Fəridə Kazımova qeyd edib.

O bildirib ki, Novruz yaşı minilliklərlə ölçülən qədim milli bayramımızdır: ““Novruz” sözünün mənası “yeni gün” deməkdir. Ulu əcdadlarımız yazın ilk gününü yeni ilin başlanğıcı olaraq bayram etmişlər. Təbiətin, yerin qış yuxusundan oyanması sərt, şaxtalı, qarlı-boranlı dövrün arxada qalması , bolluq və bərəkət timsalı olan istiliyin, Günəşin parlaması insanlarda sevinc və şadlıq hissləri yaratmışdır.

Bayrama qədərki mərhələlər – çillələr, çərşənbələr də özlüyündə dərin mifoloji mahiyyət daşıyır. Tarixən Novruza bir ay yarım qalmış müddətdə yeddi çərşənbə qeyd olunub: ilk üçü “oğru üsgü”, ikinci üçlük “doğru üsgü”, yeddinci isə “ilin son çərşənbəsi” və ya “ilaxır çərşənbə” adlanıb. Bəzi bölgələrdə çərşənbələr fərqli adlandırılıb. Məsələn, ilk çərşənbə “əzəl çərşənbə”, sonrakılar “gözəl çərşənbə”, “gül çərşənbə” , “axır çərşənbə” və s. Maraqlıdır ki, Bakı ətrafı kəndlərdə indi də yaşlı insanlar Novruz çərşənbələrinə “Üsgü çərşənbələri” deyirlər. Eləcə də bəzi kəndlərimizdə ilk çərşənbədən əvvəlki müddəti “oğru buğun (istiliyin, buxarın) yerə enməsi” kimi izah edirlər. Zamanla qeyd olunan yeddi çərşənbədən ilk üçü (oğru çərşənbələr) unudulub, növbəti dördü xalq yaddaşında qorunub saxlanmışdır ki, bunlar da dörd ünsürlə əlaqələndirilmişdir. Əfsanəyə görə, çərşənbənin hər birində dörd ünsürdən biri çillədən, yəni qışın əsarətindən xilas olur. Çərşənbələrin olduqca maraqlı ayin və ritualları olmuşdur. Cəmiyyət inkişaf etdikcə onlardan bir çoxları unudulmuşdur. Ümumilikdə isə, səməni cücərdilməsi, axar sudan, bulaqdan, çaydan su gətirilib evə, həyət-bacaya səpilməsi, ev-eşiyin təmizlənməsi, xalça-palazın havaya cıxarılması, müəyyən Novruz nemətləri ilə süfrə açılması və s. hələ də yaşamaqdadır.

Çərşənbələrdə tonqal qalanması xüsusi diqqət çəkən bir məqamdır. Bu tonqalların sayı çərşənbələrin sayı ilə uyğunlaşdırılaraq bəzi bölgələrimizdə yeddi, bəzi yerlərdə dörd və üç ola bilir. Eləcə də bir sıra bölgələrimizdə çərşənbələrdə uşaqlar “lopa” deyilən məşəl kimi əşyalar düzəldər, yanan “lopa”ları havaya firladarardılar ki, bu da qışı, soyuğu və şər qüvvələri yer üzündən qovub uzaqlaşdırma ayininin izləri kimi izah olunur.
Novruz müxtəlif maraqlı adət və ənənələri öz tarixi məzmununda qoruyub saxlamaqdadır. Müəyyən dövrlərdə siyası təqiblərə məruz qalmasına baxmayaraq bu bayram xalqımız tərəfindən qorunaraq günümüzə gəlib çıxmışdır. Novruz bayramı ümumtürk mifoloji görüşlərini özündə ehtiva etməklə tariximizin qədim qatlarından soraq verir”.

Müəllif: Qumral Əlizadə