Bakıda satılan bu duzun tərkibində 1 faiz də yod yoxdur ARAŞDIRMA

Azərbaycan əhalisinin gündəlik qida rasionunda duz xüsusi yer tutur. Lakin son illərdə duz tədarükü və keyfiyyəti ilə bağlı bir sıra vacib məqamlar ortaya çıxıb. Lent.az-ın əməkdaşı ölkəmizdəki duzların haradan gətirildiyi, keyfiyyəti ilə bağlı geniş araşdırma hazırlayıb. Həmin araşdırmanı sizə təqdim edirik:

Azərbaycanda Duz İdxalı və Saxta Duz Problemi

Ölkə daxili istehsala baxmayaraq, Azərbaycan duza olan tələbatını ödəmək üçün müxtəlif ölkələrdən idxaldan asılı qalıb. Digər tərəfdən, bazarda saxta və təhlükəli duzların satışı ilə bağlı xəbərlər cəmiyyət arasında narahatlıq yaradıb. Azərbaycanda saxta duz probleminin mövcud olub-olmaması, saxta duzların hansı yollarla və hansı ölkələrdən gətirildiyi, rəsmi qurumların və sosial medianın bu məsələyə reaksiyalarını diqqətinizə çatdırmağa çalışacağıq. Saxta duzu necə tanımağın yollarını da sizə təqdim edəcəyik.

Son 10 ildə duz idxalının əsas mənbələri

Azərbaycan duz istehsal edən ölkə olsa da (Masazır duz gölü, Naxçıvan Duzdağ yatağı və s. kimi mənbələri ilə), son on ildə ölkə əhalisinin duz tələbatının əhəmiyyətli hissəsi idxal hesabına ödənilib. Statistik məlumatlara görə, bu dövrdə Azərbaycana duz tədarük edən başlıca ölkə İran olub – ümumi idxal dəyərinin təqribən 54%-i İranın payına düşür. İkinci yerdə Rusiya (təxminən 12%), üçüncü yerdə isə Belarus (9-10% civarında) qərarlaşıb. Bundan əlavə, Türkiyə, Pakistan, hətta müharibəyə qədər Ukrayna kimi ölkələr də Azərbaycana duz ixrac edən əsas təchizatçılar sırasında olub.

Azərbaycanda saxta duz: faktlar və mənbələr

Ölkəmizdə saxta duz problemi tam realdır və son illərdə bir neçə konkret faktla üzə çıxıb. Saxta duz dedikdə, əsasən tərkibinə görə standartdan kənar (yodsuz və ya zərərli qarışıqlı) və ya mənşəyinə görə istehlakçını aldadan (yalan markalanmış) duz məhsulları nəzərdə tutulur. Azərbaycanda belə halların olub-olmaması ilə bağlı aparılan araşdırmalar aşağıdakı nümunələri ortaya çıxarıb:

Yodsuz “sənaye duzu”nın satışa çıxarılması (yerli istehsal) – Azad İstehlakçılar Birliyinin (AİB) sədri Eyyub Hüseynovun verdiyi məlumatlara görə, 2016-cı ildə ölkənin əmtəə bazarında yodlaşdırılmamış, keyfiyyətsiz duzlar aşkarlanıb. Bu duzların Bakıətrafı Abşeron rayonunda gizli şəkildə istehsal edilərək bazara çıxarıldığı bildirilib. Qanunla qida üçün satışı qadağan olunmuş belə duzların açıq şəkildə satışda olması istehlakçıların sağlamlığını riskə atırdı. AİB bu faktla bağlı hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət edib və istehlakçıları duz alarkən ehtiyatlı olmağa çağırıb. Bu hadisə göstərdi ki, bəzi işbazlar ölkədə sahibkarlığın inkişafı üçün yaradılmış şəraitdən sui-istifadə edərək hətta duz kimi strateji ərzaq məhsulunu da saxtalaşdırmağa cəhd göstərirlər.

İran duzunun “Ukrayna duzu” adıyla satılması (idxal mənşəyi saxtalaşdırma) – Eyyub Hüseynov yerli mediaya açıqlamasında maraqlı bir faktı diqqətə çatdırıb: “Ukraynada müharibə getdiyi üçün hazırda Azərbaycana duz idxal olunmur. Bununla belə, bazarda guya Ukraynada istehsal olunduğu və yodlaşdırıldığı qeyd olunan duzlar satılır. Əslində isə elə deyil və onlar daha çox İran duzuna oxşayır”.

Bu açıqlama onu göstərir ki, bəzi idxalçılar İran mənşəli duzu qablaşdırma və etiketləmə yolu ilə “Ukrayna duzu” kimi təqdim edib satışa çıxarırlar. Yəni İrandan gətirilən duz, saxta olaraq Ukrayna məhsulu adı ilə bazara daxil olur. Bu, duz bazarında istehlakçının mənşə ilə aldanması hallarına konkret nümunədir. Hüseynov həmçinin vurğulayıb ki, ofislərində başqa bir müəssisənin də nümunəlik duz məhsulu var – həmin istehsalçı naməlum mənbədən gətirdiyi duzu “yodlaşdırılmış” adı ilə satır, amma analiz göstərir ki, tərkibində 1 faiz də olsun yod yoxdur.

Çəhrayı duzun “Himalay duzu” adı ilə satılması (brend saxtakarlığı) – 2025-ci ilin əvvəlində Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) daxil olan şikayət əsasında aparılan araşdırma nəticəsində saxta “Himalay duzu” faktını aşkarladı. Məlum oldu ki, fiziki şəxs Məmməd Mənsimov İrandan çəhrayı rəngli duz idxal edib, Sabirabad şəhərindəki bir qablaşdırma sexində həmin duzu “İlğım” adlı yerli əmtəə nişanı altında “Himalay duzu” kimi qablaşdıraraq satışa çıxarıb. Üstəlik, məhsulun etiketində tərkibinə yod qatılıb-qatılmadığı barədə heç bir məlumat qeyd edilməmişdi. AQTA bu saxtakarlığı təsdiqləyərək həmin partiya duzların satışdan geri çağırılması barədə qərar verdi, məsul şəxsi inzibati məsuliyyətə cəlb etdi və market şəbəkələrinə məhsulu geri qaytarmaları üçün xəbərdarlıq göndərdi. Bu hadisə geniş rezonansa səbəb oldu və mediada, sosial şəbəkələrdə “İlğım Himalay duzu”nun saxta olduğu barədə xəbərlər sürətlə yayıldı.

Yod miqdarının normadan aşağı olması (idxal keyfiyyətsizliyi) – 2022-ci ildə “Inovax General Trading” MMC tərəfindən Pakistandan idxal edilən, ümumi çəkisi 22 ton olan xörək duzu partiyasında AQTA müfəttişləri tərəfindən aparılmış yoxlama zamanı duzun tərkibindəki yodun normadan aşağı olduğu müəyyən edilib. Halbuki istehsalçı “S S Brothers” şirkəti bu duzları yodlaşdırılmış məhsul kimi ixrac etmişdi. Aşkar edilən uyğunsuzluqla bağlı qanunvericiliyə uyğun tədbirlər görülüb və həmin duzların da dövriyyədən çıxarılması təmin edilib. Mütəxəssislər güman edirlər ki, bəzən istehsalçılar duza tələb olunan standart (1 kq-da 40 mq) qədər yod qatmamaqla məhsulun saxlama müddətini süni uzatmağa çalışırlar. Bu isə həm qanun pozuntusudur, həm də əhali üçün ciddi sağlamlıq riskidir.

Sosial mediada müzakirələr və ictimai reaksiya

Saxta və keyfiyyətsiz ərzaq məhsulları mövzusu Azərbaycanda təkcə rəsmi xəbərlərdə deyil, eyni zamanda sosial şəbəkələrdə də geniş müzakirə olunur. Duzla bağlı mövzular isə, əsasən Saxta “Himalay duzu” ilə bağlı xəbər yayıldıqdan sonra gündəmə gəldi.  Facebook və Instagram kimi platformalarda istifadəçilər mövzuya fəal reaksiya verdilər. Saxta duzu necə tanımaq olar?

Duz gündəlik istifadə etdiyimiz sadə bir məhsul kimi görünsə də, onun saxtasını və keyfiyyətsizini ayırd etmək elə də asan deyil. Xüsusilə yodlu və yodsuz duz zahirən bir-birindən fərqlənmir – yod nə qoxu, nə dad dəyişimi vermir. Buna görə istehlakçılar aşağıdakı məqamlara diqqət yetirməlidirlər:

Qablaşdırma və etiket məlumatı: Duz alarkən ilk növbədə qablaşdırmaya baxın. Yodlaşdırılmış duz olduğunu göstərən qeyd və istehsalçı məlumatları olmalıdır. Etiket üzərində duzun istehsal olunduğu müəssisə, mənşə ölkə, istehsal və son istifadə tarixi, həmçinin tərkibindəki yodun miqdarı haqqında məlumat əks olunmalıdır. Məsələn, Azərbaycanda qüvvədə olan standarta görə, 1 kq duzda təxminən 40 mq yod olmalıdır. Əgər etiketdə belə bir informasiya yoxdursa və ya müəmmalı şirkət adı qeyd olunubsa, həmin duza şübhə ilə yanaşmaq lazımdır.

Qiymət və görünüş: Bazarda satışda olan bəzi xüsusi duzlar (dəniz duzu, Himalay duzu və s.) adi duzdan xeyli baha ola bilər. Məsələn, yodlaşdırılmamış bəzi “premium” duzlar 1 kiloqram üçün 10 manat və daha artıq qiymətə satılır. Yüksək qiymət hər zaman keyfiyyət demək olmasa da, həddən artıq baha duzların qida duzu yox, kosmetik və ya texniki duz olub-olmadığını dəqiqləşdirmək lazımdır. Həmçinin, rəng göstəricisinə diqqət yetirin: tam bəyaz və şəffaf kristallar adətən təmizlənmiş xörək duzudur; əgər duzun rəngində qeyri-təbii çəhrayı, boz çalarlar varsa, bu, ya duzun növü (dəniz duzu, Himalay duzu və s.) ilə əlaqəlidir, ya da çirklərin olmasına işarə edə bilər.

Mənşə ölkəsi və marka: Tanımadığınız, etibarsız markaların duzlarını almaq risklidir. Mümkün qədər bazarda tanınmış və sertifikatlı markalara üstünlük verin. Azərbaycanda uzun müddətdir ki, "Azərduz", "Bizim Duz" kimi yerli istehsal markaları yodlaşdırılmış duz satır və rəsmi orqanlar tərəfindən yoxlanılır. Əgər xaricdən gətirilmiş xüsusi duz (məsələn, Himalay duzu) alırsınızsa, onun orijinal mənşə ölkəsinə diqqət edin. Himalay duzu əslində Pakistan mənşəli olmalıdır – əgər qablaşdırmada başqa ölkə göstərilibsə, və ya ümumiyyətlə mənşə bilinmirsə, şübhəli məhsuldur. Son dövrlərdə bəzi hallarda İran çəhrayı duzunun saxta Himalay adı ilə satıldığı aşkarlanıb, buna görə "Himalay" adı altında satılan duzun həqiqi mənşəyini yoxlamaq vacibdir.

Yod testindən istifadə: Ev şəraitində də duzun yodlaşdırılıb-yodlaşdırılmadığını təxminən yoxlamaq mümkündür. Bunun üçün nişasta testi geniş tanınır. Kiçik bir qaba duzdan bir nümunə qoyub üzərinə bir neçə damcı stabilizə olunmuş nişasta məhlulu tökün. Əgər duzun üzərində göy rəngli ləkə əmələ gələrsə, bu, duzun tərkibində yod olduğunu göstərir. Göy rəng yaranmazsa, deməli duz ya ümumiyyətlə yodlaşdırılmayıb, ya da yod miqdarı çox azdır. Qeyd edək ki, AİB və AQTA daha dəqiq analizlər üçün xüsusi sürətli test dəstlərindən istifadə edir və lazım gəldikdə 30 saniyə ərzində duzun tərkibində yodun norma daxilində olub-olmamasını müəyyən etmək mümkündür. Adi istehlakçılar üçün isə nişasta testi ən əlçatan üsullardan biridir.

Qanunvericiliyə diqqət: Azərbaycan qanunlarına görə ölkədə yodlaşdırılmamış duzun qida məqsədilə istehsalı, satışı və idxalı qadağandır. Yəni, market rəflərində satılan hər bir duzun yodlu olması tələb olunur. İstehlakçı olaraq siz aldığınız duzun tərkibinə dair şübhə duyursunuzsa, bunu yerli orqanlara bildirə bilərsiniz. Bu qurumlar qanunsuz satışa çıxarılan duzları aşkarlayıb toplatma səlahiyyətinə malikdir. Öz növbəsində istehlakçılar da bu qanun barədə məlumatlı olmalı və üzərində “yodlaşdırılmış” qeydini görmədikləri duzu qətiyyən qida üçün almamalıdırlar.

Yekun olaraq, son on ilin təcrübəsi göstərir ki, Azərbaycanda duz bazarı həm idxal mənbələri baxımından, həm də keyfiyyət məsələləri baxımından nəzarətdə saxlanılmalıdır.

Unutmayaq ki, duz– həyatımızın ayrılmaz bir parçasıdır və onun tərkibi birbaşa sağlamlığımıza təsir edir. Ərzaq təhlükəsizliyi naminə hər birimiz aldığımız duzun mənşəyinə, tərkibinə fikir verməli, şübhəli hallarla rastlaşdıqda səsimizi ucaltmalıyıq. Yalnız bu yolla həm özümüzü, həm də cəmiyyəti saxta və təhlükəli duzun “acı nəticələri”ndən qoruya bilərik.