Ədəbiyyatın xilası yalnız yazıçıların deyil, həm də... Səddam Laçın

Kulis.az Səddam Laçının yeni yazısını təqdim edir.

Oxuduğum əsərlər haqqında tənqid və təhlilləri də oxumağı sevirəm. Bu, onları yenidən kəşf etmək, gözdən qaçırdığım məqamları başqalarının gözündən görmək imkanı yaradır. Elə hallar olur ki, öncə bəyənmədiyim bir obraz, bir dialoq və ya süjet xətti başqa birinin təhlilində tamam fərqli məna qazanır. Məsələn, Orxan Həsənin “Anka” hekayəsi boyu cəmi iki dəfə quruldayan qurbağa haqqında Qismətin bir cümləlik izahı hekayəyə ayrı bir ab-hava qatdı.

Oxumaqla yanaşı dostlarla bir araya gələndə də əsərlər haqqında müzakirələr edirik. Hər kəsin fərqli yanaşması olur: kimisi süjetin axıcılığına toxunur, kimisi obrazların xarakteristikasını önə çəkir, kimisi də müəllifin ideyalarına fokuslanır. Bu müzakirələr bəzən yeni kitablar oxumaq həvəsi doğurur, bəzən isə oxuduqlarımı daha dərindən düşünməyə vadar edir.

Lakin son zamanlar oxuduğum yazıların əksəriyyəti əsərlərin peşəkar tənqidindən çox yazı müəlliflərinin özlərini ustalıqla tərifinə xidmət edir. “Ustalıqla” sözünü əbəs yerə xüsusi qeyd etmirəm. Çünki bu şəxslər özlərini açıq-aşkar tərifləməyəcək qədər ağıllı və təcrübəlidirlər. Onlar bunu daha fərqli yollarla, sətiraltı məqamlarla edirlər: məsələn, bir əsəri təhlil edirmiş kimi görünərək, hər cümlədə dolayısı ilə öz yazdıqlarına eyham vururlar, ya da müqayisə ilə özlərini ön plana çıxarırlar. Oxucuya hansısa müəllifin yazdığını yox, öz yazdıqlarını, oxuduqlarını göstərirlər.

Bu da bir növ tənqid janrının mahiyyətindən uzaqlaşmasıdır. Əsl tənqid – bir hadisəni, bir əsəri, bir insanı və ya hər hansı bir mövzunu diqqətlə nəzərdən keçirərək, onun müsbət və mənfi xüsusiyyətlərini, üstünlüklərini və çatışmazlıqlarını təhlil etmək və şərh etməkdir. O, nə yazıçının şəxsi reklamı, nə də oxucuya “kimin daha yaxşı yazdığı”nı sübut etmək vasitəsi olmalıdır.

Bütün bunlar ölkədə peşəkar tənqidçilərin barmaqla sayılacaq qədər az olması ilə də əlaqədardır. Bu gün ədəbi mühitdə tənqid ya jestidir, ya da şəxsi ambisiyaların ifadəsi. Orta yolu tutub əsl tənqidlə məşğul olan Mətanət Vahid, Cavanşir Yusifli kimi bir neçə vicdanlı adam var ki, onlar da bütün prosesi təkbaşına daşıya bilməzlər. Belə olanda isə iş yenə yazıçıların üstünə düşür. Onlar da yazanda "Mən daha yaxşısını yazmışam", "Mən daha yaxşısını yazaram" intonasiyası ilə yazır - təhlil adı altında rəqabət aparırlar.

Ədəbiyyat isə nə yarış meydanıdır, nə də şəxsi komplekslərin kompensasiya yeri. Əgər təhlil və tənqidlə yalnız özümüzü ön plana çıxarmağa çalışırıqsa, bu, nə yazara, nə oxucuya, nə də ədəbiyyatın özünə fayda verir. Əksinə, onsuz da bir ovuc olan oxucunu kitabdan ayrı salır. Oxucunun da, yazıçının da ehtiyacı olan tək şey dürüst, obyektiv yazılardır.

Düşünürəm ki, bu vəziyyətdən yeganə çıxış yolu tənqidin bir akademik sahə kimi inkişaf etdirilməsi, bu sahəyə təhsilli, obyektiv və araşdırma ruhlu yeni nəsil qələm adamlarının gəlməsidir.

Ədəbiyyatın xilası yalnız yazıçıların deyil, həm də peşəkar oxucuların və vicdanlı tənqidçilərin varlığı ilə mümkündür.