Ərdoğan yol ayrıcında: Trampla mübahisə etməyə hazır deyil, İranın dağılmasına da

Yaxın Şərq münaqişəsində üç məsələ ortaya çıxdı: İsrailin İranın etibarlı qüvvələrinə hücumları, İrana zərbə və nəhayət, ABŞ-nın İslam Respublikasına zərbələri.

Türkiyənin hər məsələyə öz mövqeyi var.
Birincisi, onun mövqeyi kristal aydındır. İranın müvəkkillərindən biri olan HƏMAS həm də Türkiyənin müttəfiqidir. Ona görə də Ankara ən böyük fəallığını Qəzza zolağına raketlər düşəndə nümayiş etdirir. Burada Netanyahu həm soyqırımda, həm də faşizmdə ittiham olunur.
Livan “Hizbullah”ı, yumşaq desək, Türkiyənin dostu deyil: Suriyada vətəndaş müharibəsi zamanı onlar arasında çəkişmə olub. Lakin Livanın suverenliyinin belə pozulması Ankara üçün də qəbuledilməzdir.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Suriyada hakimiyyət dəyişikliyi Təl-Əvivlə qarşıdurmada daha bir cəbhə açıb: gözünü Suriyada tikilən türk bazalarına dikib.
İkinci məsələdə, belə görünür ki, Türkiyənin mövqeyi daha az qəti səslənməlidir. Axı İran Yaxın Şərqdə və indiki mərhələdə Cənubi Qafqazda onun tarixi rəqibidir. Amma buna baxmayaraq, İsrail müharibənin təhrikçisi olduğu üçün Ərdoğan da müsəlman qonşusunun tərəfini tutur.
Türkiyə prezidenti üçün İran və Qəzza mövzuları sıx bağlıdır. Rəcəb Tayyib Ərdoğanın dediyi kimi, İsrailin İrana hücumları “diqqəti Qəzzada soyqırımdan yayındırmaq” cəhdləridir. İran zəiflədikcə, Türkiyədən üstün olmağı planlaşdıran İsrail daha da güclənir.
Lakin ABŞ İrana qarşı çıxdıqda hər şey daha da mürəkkəbləşir. Söhbət təkcə Türkiyənin NATO-nun üzvü olmasından getmir: bu amil heç vaxt iki ölkəni qarşılıqlı qınaq və təzyiqlərdən saxlamayıb.
Vaşinqton bir neçə dəfə Ərdoğanı devirməyə çalışıb, Suriyada onun çarxına söz qoyub, “Kürdüstan” layihəsini dəstəkləyib. ABŞ paralel ticarət və Rusiya ilə “S-400” sistemlərinin tədarükü müqaviləsi üçün sanksiyalar tətbiq etməklə türklərin çoxvektorlu xarici siyasətini məhdudlaşdırmağa çalışıb.
Eyni zamanda, 2015-ci ilin noyabrında Rusiyaya məxsus “Su-24” təyyarəsinin vurulması səbəbindən Türkiyə ilə Rusiya arasında münasibətlər pisləşəndə, ABŞ başda olmaqla NATO Türkiyədən imtina etdi və 2023-cü ilin oktyabrında Suriyada türk pilotsuz təyyarəsini vurdu.
Ağ evə gələn Tramp Türkiyənin əsl dostu hesab edilmirdi. O, əvvəlki vəzifəsində amerikalı keşiş Endryu Brunsonun həbsi və Ərdoğanın Suriyada kürd separatçılarına qarşı əməliyyatları səbəbilə polad və alüminiuma yeni tariflər tətbiq edərək Türkiyə iqtisadiyyatını çökdürməklə hədələyərək bu ölkənin iqtisadiyyatına xeyli ziyan vurmuşdu.
Bu dəfə də onun haqqında heç bir illüziya yox idi. Türkiyənin Xarici işlər naziri Hakan Fidan öz qiymətləndirmələrində Trampla Suriya ilə bağlı razılaşmanın mümkünlüyünə imkan versə də, sərfəli sövdələşmənin mümkünlüyünə tam əmin deyildi.
Bununla belə, “Tramp 2.0” daha münasib oldu. O, Ərdoğana iltifat yağdırmağa başlayıb, onu ağıllı adlandırıb və Türkiyənin “Suriyanı ələ keçirməyə” qadir olduğunu qeyd edib.
Ankara bu cür iltifatlardan doymadı: Ərdoğan şəxsi “kimya”ya dəyər verir. Ancaq eyni zamanda, okeanın o tayında rəğbətin altruizmdən qaynaqlanmadığını başa düşməməyə kömək edə bilməz.
Amerika lideri gücə hörmət edir və Türkiyədə bundan daha çox şey var. Ankara Yaxın Şərqin hegemonuna çevrilmədi, lakin Dəməşqdə hakimiyyət dəyişikliyindən sonra həm Amerikanı, həm də Avropanı ona hörmətlə yanaşmağa məcbur etdi.
Kürd ərazilərində Amerika bazalarının mövcudluğu indi daha çox “Türk Sultanı”nın xoş niyyətindən asılıdır. Ukraynada Trampın təcrid nəfəsini hiss edən avropalılar Ankaranı Köhnə Dünyanın yeni təhlükəsizlik arxitekturasının tərkib hissəsi kimi görərək, ona daha isti münasibət bəsləməyə başladılar.
Trampın Türkiyəyə hazırkı rəğbəti eyni anda dünya siyasətinin iki əsas sahəsində hiss olunur. Ərdoğanın vasitəçiliyi və çağırışı sayəsində Oval kabinetin sahibi görünməmiş bir addım atdı - o, Suriyanın yeni lideri Əhməd Əl-Şaraa ilə görüşüb, 10 milyon dollar vəd edilib.
ABŞ Suriyaya qarşı sanksiyaları qismən ləğv edib və banklarının SWIFT sistemindən istifadə imkanlarını geri qaytarıb. Düzdür, Türkiyə nədənsə ən son amerikan qırıcılarının tədarükünə qoyulan məhdudiyyətlərin götürülməməsindən hiddətlənib.
Tramp Suriya ilə danışıqların təşkilinə paralel olaraq Ərdoğandan Rusiya və Ukrayna görüşünə İstanbulda ev sahibliyi etməsini istəyib.
Üstəlik, Tramp İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahudan Suriyada Türkiyə ilə münaqişəyə girməməyi və daha məntiqli davranmasını istəməsi ilə Ərdoğanın çəkisi daha da artıb. İsrail isə Bakıda deeskalasiya danışıqlarına getdi.
İyunun 21-dən 22-nə keçən gecə Amerikanın İranın nüvə obyektlərinə endirdiyi zərbələrə Türkiyənin reaksiyasına Trampın Ərdoğanla yaxın münasibətləri təsir etməli idi.
Qəzzanın bombalanması və İsrailin İrana zərbələri ilə bağlı hallardan fərqli olaraq, Türkiyə Amerikanın zərbələrinə cavab olaraq aqressiv və emosional bəyanatlar verməkdən çəkindi.
Ölkənin Xarici İşlər Nazirliyi sadəcə olaraq “ABŞ-nın İranın nüvə obyektlərinə hücumunun mümkün nəticələrindən dərin narahatdır”. Türkiyə diplomatiyası təqsiri müharibənin əsas təhrikçisi kimi İsrailin üzərinə atmağa çalışır.
XİN-nin iyunun 22-də yaydığı bəyanatda deyilir: "Biz regionda İsrailin təcavüzü ilə başlayan, təhlükəsizlik vəziyyətinin yayılması və sabitliyini pozan münaqişə riskini daim diqqətdə saxlayırıq. Bu gün ABŞ-nın İranın nüvə obyektlərinə hücumu bu riski ən yüksək səviyyəyə çatdırıb".
Ərdoğan Trampla əlaqələri pozmaq istəmir. Axı ritorik səviyyədə belə qarşıdurmaya icazə verilsə, gözlənilməz və emosional Tramp Türkiyə ilə vəziyyəti gərginləşdirə bilər.
Maliyyə və iqtisadi qeyri-sabitlik şəraitində ABŞ-nın yeni sanksiyaları hiss olunacaq və Ərdoğanın siyasi rəqibi, İstanbul bələdiyyə başçısı Əkrəm İmamoğlunun həbsi səbəbindən güclə səngimiş etirazların canlanması üçün əlavə motivasiya olacaq.
Belə bir konfliktdə türklərin ikiüzlü Avropa liderlərinə arxalanması təhlükəli olardı: nə Avropa İttifaqı (Aİ), nə də İngiltərə əhatə etməyəcək. Londonun özü İran rejimini devirməkdə qərarlıdır, Almaniya Trampın hakimiyyəti altına düşüb və Ərdoğanın Makronla hesablaşmaq üçün öz xalları var.
Türkiyənin çevikliyinin izahlarından biri onun sülhməramlı kimi çıxış etmək cəhdləridir. Amerikanın zərbələrindən əvvəl Ərdoğan İranın Xarici işlər naziri Abbas Əraqçini qəbul edib və bildirib ki, o, hərbi əməliyyatları dayandırmaq və dialoqa qayıtmaq üçün diplomatik səylər göstərir.
“Axios” xəbər verir ki, Ərdoğan Trampa İstanbulda İran və Amerika nümayəndələrinin görüşünü təşkil etməyi təklif edib. Türkiyə prezidenti İran prezidenti Məsud Pezeşkian və Əraqçi ilə əlaqə saxlayıb, lakin sonuncunun Ayətullah Xamnəidən rüsxət istədiyi iddia edilib.
Bundan başqa, Ərdoğan İslam dünyasının lideri kimi çıxış etməyə çalışır. Qəzzaya hücumlar zamanı o, həmvətənlərinə İsrailə qarşı İslam koalisiyası yaratmağı təklif edib.
İyunun 21-22-də İstanbulda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının Xarici İşlər Nazirləri Şurasının iclası keçirilib. Tramp Qüdsü İsrail kimi tanıyanda Ərdoğan eyni sammiti təşkil etdi. Deməli, müsəlman dünyasının lideri kimi Ankaraya qarşı tələblər kifayət qədərdir və bu, Türkiyə prezidentinə böyük təzyiq göstərir.
Yeganə problem odur ki, şifahi qınaqlara baxmayaraq, az sayda ərəb və daha geniş mənada islam ölkəsi Trampa ciddi şəkildə qarşı çıxmağa hazırdır.
Nə qədər ki, İranda hərbi əməliyyatlar nüvə obyektlərinə zərbələr endirməkdən o yana keçməyəcək, ABŞ-la çox milyardlıq biznesi, hərbi əməkdaşlığı və Trampla isti şəxsi münasibətləri olan bir sıra region ölkələri kimi Türkiyə də manevr edə biləcək.
Ankara danışıqları Oman və Romadan İstanbula çəkməyə ümid edərək sülhməramlı qüvvələrə arxalanacaq.
Eskalasiya dərəcəsinin artırılması Türkiyəni çox yöndəmsiz vəziyyətə salacaq. Təbii ki, Trampın əli ilə geosiyasi rəqibi uzaqlaşdırmağa cəhd etmək olar, amma potensial müharibənin qiyməti Türkiyə üçün çox yüksək ola bilər.
Ölkə artıq milyonlarla suriyalı qaçqının əziyyətini çəkir. Bölgənin sabitliyinin pozulması Fars körfəzindən neft və qaz tədarükünü, enerji qiymətlərinin qalxmasını və bir çox başqa şeyləri - texnogen fəlakətləri, artan terror fəaliyyətini və digər bəlaları təhdid edir.
Daxili situasiyada isə ABŞ-nın Ərdoğanı dəstəkləməsi xal əlavə etməyəcək - ərəb ölkələrinin əhalisi kimi türk əhalisi də son illərdə daha çox anti-amerikan olub.
Y. QACAR