Göydən Yerə göndərilən əsəb: Həmin günlər niyə hamı qəzəbli olur?

Vaxtaşırı olaraq Yerdə maqnit qasırğasının baş verdiyi və insan səhhətinə gözlənilən təsirləri barədə xəbərlər verilir.

Maqnit qasırğası Günəş küləklərinin yaratdığı, Yerin maqnit sahəsində müvəqqəti pozulmadır. Bu, auroralar və texnologiyanın pozulması kimi geofiziki hadisələrə gətirib çıxarır və insanlara da təsir edə bilər. Maqnit qasırğalarının intensivliyi Günəşin aktivliyindən asılıdır. onların intensivliyi zəifdən çox güclüyə, müddəti isə bir neçə saatdan bir neçə günə qədər dəyişə bilər.

Elə partlayış oldu ki, gecə səhər yeməyinə durdular

Kosmik əsrin başlanğıcından bəri (1957-ci ildən bəri) ən güclü maqnit qasırğası 13 mart 1989-cu ildə, geomaqnit aktivliyinin Dst indeksi -640 nT-ə çatanda baş verib. Həmçinin 1859-cu ildən sonra daha az güclü tufanlar 1921-ci ildə və 1950-ci illərdə geniş yayılmış radio rabitə kəsilmələri müşahidə olunub. Həm geomaqnit qasırğası, həm də ona səbəb olan güclü günəş fəaliyyəti də daxil olmaqla hadisələr kompleksi bəzən "Karrinqton hadisəsi" və ya ingilisdilli ədəbiyyatdan sonra "Günəş super fırtınası" adlanır. Avqustun 28-dən sentyabrın 2-dək Günəşdə çoxsaylı günəş ləkələri və alışma müşahidə olunub. Sentyabrın 1-də günortadan sonra britaniyalı astronom RiçardKarrinqton böyük bir tac kütləsinin atılmasına səbəb olan ən böyük partlayış müşahidə etdi. O, Yerə doğru irəliləyirdi və 18 saat sonra çatdı.

1-2 sentyabr tarixlərində qeydə alınmış ən böyük geomaqnit qasırğası bütün Avropa və Şimali Amerikada teleqraf sistemlərinin sıradan çıxmasına səbəb oldu. Şimal işıqları bütün dünyada, hətta Karib dənizində də müşahidə edildi. Qayalı dağların üstündə onlar o qədər parlaq idi ki, parıltı qızıl mədənçilərini oyandırdı, onlar səhər olduğunu düşünərək səhər yeməyi hazırlamağa başladılar. İlkin hesablamalara görə, fırtına zamanı geomaqnit aktivliyinin Narahatlıq Fırtına Vaxtı İndeksi (Dst) -1760 nT-ə çatmışdı. Mövcud Dst indeksinin ölçülmələrinin ekstremal fırtınalar bölgəsinə ekstrapolyasiyası göstərir ki, Dst = -1760 nT olan fırtınalar Yerdə hər 500 ildə bir dəfədən çox olmayaraq baş verir. 

Bununla belə, elmi ədəbiyyatda ciddi arqumentlər irəli sürülür ki, əsr yarım əvvələ aid məlumatların təhlili zamanı metodoloji problemlərə görə Dst = -1760 nTqiymətləndirməsi həddindən artıq götürülüb və tufanın maqnitudası -900 nT-dən çox olmayıb.

Buz nüvələri göstərir ki, oxşar intensivliyə malik hadisələr orta hesabla təxminən hər 500 ildə bir dəfə təkrarlanır. 1859-cu ildən sonra daha az güclü tufanlar 1921-ci ildə və 1950-ci illərdə geniş yayılmış radio rabitə xətalarının qeyd edildiyi zaman baş verdi.

Minlərlə il əvvəl baş verən dəhşət 

Amma alimlər deyirlər ki, nəhəng Günəş hadisəsi minlərlə il əvvəl də Yer kürəsində nəzərəçarpacaq iz buraxıb. Bunu qədim ağac halqaları və buz nüvələri aşkar edib. SOCOL:14C-Ex adlı xüsusi iqlim-kimyəvi modeldən istifadə edən tədqiqatçılar bu hadisəni eramızdan əvvəl 12350-ci ildə Yerə Günəş hissəcikləri axınlarını yağdıran, qeydə alınmış ən güclü geomaqnit qasırğası ilə əlaqələndiriblər.

Oulu Universitetinin (Finlandiya) kosmik fiziki KseniyaQolubenko deyib:

"Bu qədim hadisə 2005-ci ildə baş vermiş müasir peyk dövrünün ən böyük fırtınasından 500 dəfədən çox güclü idi".

Geomaqnit fırtınaları adətən Günəşdən yüklənmiş plazma axınları (CME) tərəfindən tətiklənir. Onlar Yer üzündə dramatik təsirlərə, o cümlədən möhtəşəm auroralara və rabitə pozulmalarına səbəb ola bilər. Nümunələrə 1859-cu ildə Karrinqton hadisəsi və 1989-cu ildə elektrik şəbəkəsinin kəsilməsi daxildir.

Keçmiş Günəş fırtınalarının qeydləri qeyri-kamil olsa da, bu cür hadisələrin sübutu atmosferdəki karbon-14 səviyyələrindəki sıçrayışlardan gəlir. Bu izotop atmosfer hissəcikləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan kosmik hissəciklər tərəfindən yaradılır. Daha sonra canlı orqanizmlərə inteqrasiya olunur və geomaqnit qasırğalarının baş vermə tarixini təyininə kömək edir.

"Bizim modelimiz buzlaq iqlimləri üçün radiokarbonla tanışlıq imkanlarını genişləndirir", - Qolubenko deyib..

Müəlliflər eramızın 774-cü ildə güclü bir maqnit qasırğasını dəqiq şəkildə modelləşdiriblər və sonra onu 14300 il əvvəl baş vermiş ən qədiminə tətbiq ediblər. Bu da onun görünməmiş miqyasını və təsirini təsdiq etdi. Günəş fırtınalarının tarixi haqqında anlayışımızı genişləndirən araşdırma “Earth and PlanetaryScienceLetters” jurnalında dərc olunub.

Təsdiq, yoxsa inkar?

Maqnit qasırğalarının insan sağlamlığına və rifahına təsiri ilə bağlı hərtərəfli tədqiqatlar yoxdur, lakin bəzi insanların geomaqnit dalğalanmaları zamanı özünü pis hiss edə biləcəyinə inanılır. Bəziləri başgicəllənmə, yuxululuq və ya yuxusuzluq, ürək dərəcəsinin artması, yorğunluq, yaddaş və diqqətin azalması ilə qarşılaşa bilər. Bəzilərində xroniki xəstəliklərin pisləşməsi və qan təzyiqinin artması da ola bilər.

Digərləri üçün maqnit qasırğalarının psixo-emosional vəziyyətini pisləşdirdiyi deyilir. İnsanlar izah oluna bilməyən narahatlıq, əsəbilik, apatiya, depressiya və göz yaşları ilə qarşılaşa bilər. Mütəxəssislər bu günlərdə daha çox su içməyi və duz qəbulunu azaltmağı tövsiyə edir.

Pəhrizinizdən yağlı və duzlu qidaları xaric etmək, əvəzinə sağlam qidalara, o cümlədən meyvələr, tərəvəzlər və bütün taxıllara üstünlük vermək məsləhətdir. Ən yaxşısı ən azı 8 saat yatmaq, ağır işlərdən və fiziki gücdən qaçmaq və bol istirahət etməkdir. Bu günlərdə güclü və gərgin idmandan çəkinmək daha yaxşıdır.

Rusiya Elmlər Akademiyasının dörd institutunun alimləri 3-17 dəqiqəlik (PC5-6 adlanır) geomaqnit pulsasiyalarının insan ürəyinin ritminə xarici “sürücü” kimi xidmət etməsi fərziyyəsini dəstəkləyən yeni sübutlar da əldə ediblər.

Cavabsız sual: Niyə məhz stress?

Müəlliflər qeyd edirlər ki, maqnit qasırğaları və geomaqnit mühitin kəskin dalğalanmaları zamanı stenokardiya tutmaları, kəskin miokard infarktı, hipertonik böhranlar, insultların tezliyi, qəfil ölüm halları əhəmiyyətli dərəcədə artır. Bununla belə, hətta nisbətən sağlam ürəyi olan insanlarda, o cümlədən gənclərdə maqnit qasırğaları zamanı qan təzyiqi və ürək döyüntüsü tez-tez artır.

Hər iki halda (həm xəstə, həm də sağlam şəxslərin reaksiyaları) müşahidə olunan nümunə “qeyri-spesifik stress reaksiyası”nın tibbi konsepsiyasına uyğun gəlir. Bununla belə, indiyədək maqnit qasırğasının orqanizm üçün niyə stress yaratması sualının cavabı spekulyativ olaraq qalır.

Xəstəlikləri belə artırır

Son 20 ildə aparılan tədqiqatlar göstərib ki, geomaqnit sahəsinin insan orqanizminə təsiri heç də həmişə stressli deyil. Daxili bioloji ritmlər geomaqnit sahəsindəki dalğalanmalara uyğunlaşır, lakin bioloji göstəricilərin orta dəyərləri (qan təzyiqi, nəbz, ürək dərəcəsi dəyişkənliyi parametrləri) normal həddən kənara çıxmaya bilər. Əvvəllər sağlam insanlardan alınan 750-dən çox EKQ qeydinin təhlili göstərib ki, 3-40 dəqiqəlik diapazonda belə "ağrısız" sinxronizasiya, orta hesabla, təxminən 40% hallarda müşahidə olunur.

Puşçino, Moskva və Sankt-Peterburqdan olan alimlər yeni araşdırmada güclü maqnit qasırğaları zamanı geomaqnit sahəsi ilə insanın ürək döyüntüsünün dəyişməsi arasında sinxronlaşma effektini təhlil ediblər.Rusiya Elmlər Akademiyasının Nəzəri və Eksperimental Biofizika İnstitutunun Fiziki Biokimya Laboratoriyasının baş elmi işçisi, biologiya elmləri doktoru TatyanaZençenko deyib:

“3-17 dəqiqəlik interval diapazonu RS5-6 geomaqnit pulsasiyalarına uyğundur, onlar tez-tez maqnit sferasında, o cümlədən yüksək temperaturda, maqnit fırtınalarının son mərhələsi 2023-2024-cü illərdə üç güclü maqnit fırtınası zamanı əldə edilən EKQ qeydlərini təhlil etdik.

Digər geomaqnit şəraitin ətraflı təhlili zamanı məlum olub ki, bu sinxronizasiya effekti iki şərt yerinə yetirildikdə baş verir. Birincisi, geomaqnit sahəsi 3-17 dəqiqə diapazonunda ritmik geomaqnit rəqsləri nümayiş etdirməlidir. İkincisi, coğrafi cəhətdən uzaq yerlərdə, məsələn, Rusiya və Finlandiyada ölçmə zamanı bu rəqslərin fazaları təxminən eyni olmalıdır".

Alimlərin fikrincə, əldə edilən nəticə kifayət qədər dəqiq poetik analogiyaya imkan verir. Maqnitosferin Yerin müxtəlif nöqtələrində ritmik və ardıcıl olaraq “nəfəs aldığı” vəziyyətlərdə insanın ürək döyüntüsü təbii olaraq geomaqnit sahəsinin ritminə uyğunlaşır. Maqnit qasırğaları zamanı olduğu kimi, geomaqnit variasiyaları pozulduqda, orqanizm bu vəziyyəti stress kimi qəbul edir və uyğunlaşma ehtiyatları azdırsa, vəziyyətin kəskin dəyişməsi ilə reaksiya verir, hətta mövcud xəstəlikləri şiddətləndirir.

Bu ideya həmmüəlliflərdən biri tərəfindən təxminən 20 il əvvəl irəli sürülüb, lakin ilk dəfə eksperimental sübutlar əldə edilib. Əldə edilən nəticələr həmçinin bəzi müəlliflərin çox aşağı geomaqnit aktivliyi (və ya "maqnit sükut") dövründə xəstəlik hallarının artması hallarını nə üçün əvvəllər bildirdiklərini də izah edir: bu dövrlərdə PC5-6 dalğalanmaları yoxdur.

Müəlliflər müxtəlif geomaqnit şəraitdə daha böyük məlumat dəstlərindən istifadə edərək əlavə tədqiqatlar aparmağı planlaşdırırlar.

Hədəfdə qadınlardır

Braziliyalı elm adamları isə Yerin maqnit sahəsində pozğunluqlara səbəb olan Günəş partlayışının xüsusilə qadınlarda miokard infarktı (infarkt) hallarının artması arasında əlaqə aşkar ediblər.

Araşdırmanın nəticələri “CommunicationsMedicine” jurnalında dərc olunub Tədqiqat 1998-ci ildən 2005-ci ilə qədər olan dövr üçün San-Paulu, San-XosedosKampos şəhərinin ictimai səhiyyə sisteminin məlumatlarına əsaslanır. Kişilərdə 871, qadınlarda isə 469 hadisə təhlil edilib. Müəlliflər bu halları Kp indeksi (Yerin maqnit sahəsində pozulma dərəcəsini göstərir) ilə ölçülən geomaqnit aktivliyi ilə müqayisə ediblər.

Maqnit sakitliyi olan günlər "sakit", orta aktivliyi olanlar "orta" və güclü pozğunluqları olanlar "narahat" olaraq təsnif edilib. Təhlil göstərib ki, kişilərdə maqnit sahəsinin şəraitindən asılı olmayaraq, infarktların mütləq sayı daha yüksəkdir, lakin qadınlarda "narahat" günlərdə infarktların nisbi tezliyi, xüsusilə 31-60 yaş qrupunda əhəmiyyətli dərəcədə, yəni üç dəfəyə qədər yüksək olub.

Müəlliflər bunun müşahidə araşdırması olduğunu və səbəb-nəticə əlaqəsini sübut etmədiyinivurğulayırlar. Tədqiqat nisbətən kiçik bir nümunə ilə bir şəhərdə aparılıb. Nəticəni təsdiq və ya təkzib etmək üçün əlavə tədqiqatlara ehtiyac var.

Tədqiqatçıların fikrincə, mümkün mexanizmlərə maqnit pozuntularının qan təzyiqinə, ürək dərəcəsinə və sirkadiyalı ritmlərə (daxili bioloji "saat") təsiri daxildir. Onlar, həmçinin qeyd edirlər ki, 2025-ci il yüksək günəş aktivliyi ilə xarakterizə olunur və bu cür pozuntular daha tez-tez baş verəcək.

Elmi-tibbi məlumatların intensivliyi və təhlili göstərir ki, Günəş Yerdəki həyata güclü təsir edir.

Elnarə Kərimova
“Cebheinfo.az”
 

Problemlərinizi bizə yazın, şahidi olduğunuz hadisələri çəkib göndərin