Hər yerdə mənfi rəy yazanlar ifşa olundu: bunu istəyirlərmiş AÇIQLAMA

Son zamanlar sosial şəbəkələrdə müsbət və ya mənfi paylaşımlara olan reaksiyalar arasında ən çox neqativ şərhlərə rast gəlinir. Üstəlik bu hal günü-gündən artır və kütləviləşir. İşin maraqlı tərəfi isə ən yaxşı paylaşımlara belə mənfi rəy yazanlar da olur. Bir vaxtlar insanlar sosial şəbəkələrdə məşhurlaşmağın tərəfdarı idisə, bəziləri indi haqlarında yazılacaq mənfi rəylərdən qorxurlar. Bəzən məşhurlar belə paylaşımlarının rəy yerlərini bağlayırlar. 

Mövzu ilə bağlı Ölkə.az-a danışan klinik psixoloq Elyaz Bornak bildirib ki, insan münasibətlərinin ən dərin qatında bir ehtiyac gizlidir. Onun sözlərinə görə, bura tanınmaq, hiss edilmək, varlığının başqaları tərəfindən təsdiqlənməsi daxildir:

"Psixoloq Erik Bernin “transaksional analiz” nəzəriyyəsində bu ehtiyac “nəvaziş (stroke)” adlanır. Bernə görə, insanın xoşbəxt və sağlam qalması üçün müntəzəm şəkildə sosial nəvazişə, yəni başqalarının diqqətinə, sözü, baxışı, toxunuşu və ya reaksiyasına ehtiyacı var.

Bu nəvazişlər iki cür ola bilər: müsbət nəvaziş: tərif, təşəkkür, anlayış, empati, razılıq; mənfi nəvaziş: tənqid, lağ, qarşıdurma, hətta aqressiv münasibət.

Bernə görə, “mənfi nəvaziş, nəvazişsiz qalmaqdan yaxşıdır”. Yəni insan heç bir reaksiyanın olmamasındansa, mənfi reaksiyanı üstün tutur, çünki ən azından “görülür”. Buradan baxanda sosial şəbəkələrdə artan mənfi rəylərin psixoloji mexanizmi bir qədər aydın olur.

Bugünkü insan informasiyanın içində boğulur, amma emosional baxımdan daha çox tənhadır. Paylaşımlar, şəkillər, fikirlər hamısı bir cəhd kimidir: “məni görün, məni hiss edin”. Lakin bu “görünmək” mühitində diqqət qazanmaq get-gedə çətinləşir. Beləliklə, mənfi rəy yazmaq tənqid, ironiya, təhqir, kinayə sosial görünmə forması halına gəlir. İstifadəçi fərqində olmadan öz “nəvaziş” payını bu yolla təmin edir. Kiminsə cavab verməsi, onu müdafiə etməsi və ya ona qarşı çıxması hamısı bir növ sosial əlaqədir.

Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, neqativ rəy yazmaq beyində dopamin ifrazını artırır. Bu da qısamüddətli bir “məmnunluq” hissi yaradır. Yəni insan, başqasını incitsə belə, içində “eşidildim” hissini yaşayır. Bunun uzunmüddətli nəticəsi isə sosial şəbəkələrin get-gedə emosional qarşıdurma meydanına çevrilməsidir.

Əslində, burada xəstəlikdən çox, emosional aclıqdan danışmaq lazımdır. İnsan sosial varlıqdır və “nəvaziş” onun psixoloji qidasıdır. Müsbət qida tapmayanda, mənfiyə üz tutur. Tənqid, aqressiya və nifrət şərhləri bu aclığın simptomudur".

Psixoloq qeyd edib ki, əgər “nəvaziş” ehtiyacı bu davranışın təməlini təşkil edirsə, o zaman sual yaranır: "niyə müasir insan bu ehtiyacını müsbət yolla deyil, mənfi yolla qarşılayır?":

"Bu sual üzərində son illərdə çoxsaylı tədqiqatlar aparılıb və nəticələr olduqca maraqlıdır.

Mənfilik qərəzi - insan beyni mənfi informasiyanı müsbətdən daha tez və güclü emal edir. "Mənfilik qərəzi” sosial mediada daha da güclənir, çünki diqqəti cəlb edən hər şey xüsusilə də mənfi emosiyalar daha çox paylaşılır və görünür olur. Yeni araşdırmalar göstərir ki, neqativ mesajlar insanların yaddaşında 60% daha çox qalır.

Mənfi reaksiyanın mükafatlandırılması - "MIT Media Lab"ın 2022-ci il tədqiqatı (“Toxicity Drives Engagement”) göstərdi ki, "x" və "instagram" kimi platformalarda zəhərli və ya aqressiv şərhlər müsbət şərhlərdən orta hesabla 2,8 dəfə çox reaksiya ("like", "reply" və "share") alır. Bu, alqoritmik bir dövrə yaradır: platforma daha çox reaksiyanı “uğur” kimi görür və eyni tonda məzmunu daha çox göstərir. Nəticədə, istifadəçilər öyrənirlər ki, mənfi şərh yazmaq daha çox diqqət gətirir, bu da bir növ davranış öyrənməsi (behavioral conditioning) mexanizmidir.

Onlayn mühitdə sosial məsuliyyətin azalması - Psixoloq John Suler izah edir ki, insan anonim və ya məsafəli olduqda, üz-üzə davranış qaydalarını unudur. Müasir tədqiqatlar göstərir ki, onlayn anonimlik, xüsusilə gənclər arasında, aqressiv və təhqiramiz üslubu 40% artırır.

İstifadəçi artıq “insana” deyil, “profilə” yazır, empati azalır, məsuliyyət hissi itir.

Emosional yoluxma - "Facebook"un məşhur 2014-cü il eksperimentində sübut olundu ki, istifadəçilərə mənfi emosiyalarla dolu paylaşımlar göstərildikdə, onlar da növbəti günlərdə daha çox neqativ məzmun paylaşmağa başlayırlar. Yəni mənfi emosiyalar sosial mühitdə yoluxucu davranır. 2022-ci ildə Stanford Universitetinin apardığı araşdırma bu nəticəni yenidən təsdiqləyir: “sosial qəzəb” onlayn platformalarda ən sürətlə yayılan emosiyadır.

Emosional boşalma kimi mənfilik - Miçiqan Universitetinin 2021-ci il tədqiqatına görə, insanlar gündəlik həyatda bastırdıqları stres, qəzəb və qısqanclığı onlayn mühitdə daha asan ifadə edirlər. Bu davranışın arxasında paradoksal bir məqsəd var: mənfi yazmaq, adətən, özünü ifadə etmənin təhrif olunmuş formasıdır. İstifadəçi, real həyatda deyə bilmədiyi cümləni şərhdə deyir və bununla da daxili gərginliyini azaldır.

Kütləvi emosional təzyiq və sosial müqayisə - 2023-cü ildə "PNAS" jurnalında dərc olunan “Online Aggression and Collective Stress” adlı araşdırma göstərdi ki, böyük sosial böhranlar (məsələn, iqtisadi qeyri-sabitlik və pandemiya) dövrlərində mənfi şərhlərin sayı 2–3 dəfə artır. Tədqiqatçılar bunu kollektiv emosional təzyiqin onlayn təzahürü kimi şərh edirlər. İnsanlar öz gərginliyini “başqasının uğuru” üzərindən boşaldır, xüsusilə də o uğur vizual şəkildə (şəkillər, müsbət paylaşımlar) təqdim olunanda.

Nəticədə, bütün bu tədqiqatlar bir istiqamətə işarə edir. Müasir insan artıq emosional aclıq içindədir. O, görünmək istəyir, amma rəqabətli, səsli və təzyiqli mühitdə görünmək çətinləşib.

Bu aclıq bəzən müsbət münasibətlə deyil, mənfi nəvazişlə doyurulur. Mənfi şərh, tənqid və ya istehza bunların hər biri “məni hiss et, məni gör” çağırışının başqa formasıdır. Əsl problem, mənfi rəyin çoxalması deyil, müsbət əlaqə qurma bacarığımızın azalmasıdır".

Həmidə İbrahimova