İdrak necə yaranıb?

II yazı

İnsan varlığının ən sirli suallarından biri budur: idrak necə yaranıb? Daş, su, hava və odun arasında ilk dəfə düşünən, hiss edən, qorxan, sevinən bir varlıq nə zaman meydana çıxıb?

Bu sual əsrlərlə həm fəlsəfənin, həm təbiət elmlərinin, həm də ilahiyyatın mərkəzində dayanıb.

Materiyadan şüura keçid

Maddənin təkamülü milyard illərlə davam edib: atomlar formalaşıb, hüceyrələr meydana gəlib, orqanizmlər inkişaf edib. Amma hansısa bir nöqtədə fiziki tərkib dəyişmədən fərqli bir keyfiyyət doğulub: “Mən varam!” hissi.

Bu, şüurun, özünü dərketmənin başlanğıcı idi. Elm bu mərhələyə “emergent şüur” deyir: Sadə maddi elementlər birləşdikcə keyfiyyətcə yeni bir varlıq – idrak meydana gəlir.

Beyindəki şüur ocağı

İnsan beynində 86 milyard neyron var. Onların arasında trilyonlarla sinaps əlaqəsi qurulur. Neyron, sadəcə, bioloji hüceyrədir, sinaps elektrik-şəfəq axınıdır, molekullar kimyəvi maddələrdir.

Bəs necə olur ki, şəxsiyyət, vicdan, duyğu, xatirə, sevgi, qorxu, seçim meydana çıxır? Elm hələ bu suallara tam cavab verə bilmir.

İlk “mən” necə formalaşıb?

İnsanla digər canlılar arasında kəskin fərq yaradan keyfiyyətlər mövcuddur. İnsan özünü müşahidə edə bilir, keçmişi xatırlayır, gələcəyi planlaşdırır, mühakimə yürüdür, ölümü dərk edir.

İnsan ilk dəfə nə zaman öz varlığının fərqinə varıb? Bu, hələ də yaradılışın gizli qalan sirlərindəndir.

Təsəvvüf baxışı: Ruh nəfəsi

İslam, yəhudi və xristian ənənələrində şüurun başlanğıcı belə izah olunur: “Ona ruhumdan üfürdüm...” (Quran, Hicr surəsi, 29). Burada artıq şüur maddi mexanizmdən kənara çıxır – ilahi mənşəli bir nur kimi təqdim olunur.

İnsanın idrakı – Tanrının ruhundan ona bəxş olunan xüsusi bir nemətdir.

Metafizik ehtimal: İdrak kodlaşdırılmış proqramdırmı?

Müasir neyroelm və informasiya nəzəriyyəsi bilmək istəyir: Bəlkə şüur maddənin içində gizli olan informasiyanın təkamül zirvəsidir, beyin isə kodlaşdırılmış şəbəkədir. Bəlkə də kainatın özü şüurun yaranmasına “proqramlaşdırılıb”?

Bu ehtimallar yaradılış kodunun sirrini daha maraqlı edir.

İdrak – canlını insan edən kod

Şüur doğulduğu andan etibarən insan artıq təkcə bioloji varlıq deyil.

O, əxlaq formalaşdırır, mərhəmət hiss edir, vicdan azabı çəkir, gözəlliyi sezir, sənət və ədəbiyyat yaradır. Nəhayət, yaradılışın sirrini düşünməyə başlayır. İdrak insana “öz kodunu oxumaq” bacarığı verir.

Son

İdrakın necə doğulduğunu bəlkə də insan haçansa tam anlayacaq. Bəlkə də bu mümkün olmayacaq. Amma biz bildiyimiz bir həqiqətlə yaşamağa davam edirik: “Mən varam” demək yaradılışın ən sirli kodlarından biridir.

Oğuz ARİF