İki dövlətli həllə doğru yeni mərhələ: İmkan pəncərəsi var, amma...

Son iki gündə Fələstin məsələsi ətrafında üç paralel xətt kəskin şəkildə yaxınlaşıb: birincisi, Avropada tanınma qərarları ard-arda gəldi; ikincisi, Ramallah seçki və keçid idarəçiliyi üçün konkret təqvim irəli sürdü; üçüncüsü, BMT tribunasından iki dövlətli həllin hüquqi-siyasi əsasları yenidən mərkəzə çəkildi.

Bu sinxronluq uzun illər “status-kvo”ya dirənən prosesi yenidən canlandırmaq potensialı yaradır.

Avropa xəttində Fransa ilə yanaşı Belçika və Lüksemburqun Fələstin Dövlətini rəsmən tanıması siyasi rəmzdən daha çox, normativ siqnaldır. Mesaj aydındır: regionda dayanıqlı sülh yalnız iki dövlətli model çərçivəsində mümkündür və bu model beynəlxalq legitimlik baxımından “gələcək məqsəd” deyil, “hazırkı hüquq” kimi qəbul edilir. Avropadakı bu siqnal həm diplomatik təcrid spiralını zəiflədir, həm də regiondakı aktorlara “məqbul nəticə”nin konturlarını göstərir. Praktik müstəvidə isə tanınmanın təsiri, tanıyan paytaxtların təhlükəsizlik, idarəçilik və humanitar öhdəlikləri necə paketləyəcəyindən asılı olacaq.

Ramallahdan gələn bəyanatlar bu dalğanı institusionallaşdırmağa yönəlir. Müharibə bitdikdən sonra bir il ərzində prezident və parlament seçkilərinin keçirilməsi, üç ay ərzində müvəqqəti konstitusiya layihəsinin hazırlanması niyyəti siyasi legitimliyin bərpası üçün zəruri sütunları göstərir. Seçki təqvimi təkcə daxili təmsilçiliyi təzələmək deyil, həm də Qəzza və İordan çayının Qərb sahilində idarəçiliyi vahid çərçivədə birləşdirmək baxımından həlledicidir. Burada real çətinliklər açıqdır: təhlükəsizlik arxitekturasının koordinasiyası, silahlı qrupların statusu, humanitar və sosial xidmətlərin bərpası, eləcə də seçki prosesinin logistikasının təmin edilməsi. Əgər bu başlıqlar üzrə praktik irəliləyiş təmin edilməzsə, tanınma dalğası simvolik jestdən o yana keçməyə bilər.

BMT-dən səslənən xətt prosesə normativ dayağı möhkəmləndirir. “Dövlətçilik mükafat deyil, hüquqdur” ideyası iki dövlətli həllin mahiyyətini xatırladır: 1967-ci ildən əvvəlki sərhədlər çərçivəsində, paytaxtı Qüds olmaqla, müstəqil, suveren və demokratik Fələstin Dövlətinin qurulması. Bu çərçivə eyni zamanda dərhal atəşkəsə, girovların qeyd-şərtsiz azad edilməsinə və humanitar yardımın maneəsiz təmininə çağırışla tamamlanır. Başqa sözlə, humanitar təciliyyət və siyasi nizamlanma bir-birinin şərtidir.

Türkiyənin mövqeyi bu üç xətti birləşdirən məntiqi tamamlamağa çalışır: dərhal atəşkəs, humanitar dəhlizlərin açılması, qeyri-qanuni oldu-bitdilərin dayandırılması və iki dövlətli həllə siyasi dəstək. Bu yanaşma həm regional stabilizasiyaya, həm də beynəlxalq platformalarda koordinasiyalı diplomatiyaya çağırışdır. Üstəlik, Fələstin dövlətini tanıyan ölkələrə açıq dəstək bölgədə normativ konsensusun genişlənməsinə xidmət edir.

Bütün bunların İsrail, ABŞ və ərəb paytaxtlarında doğuracağı reaksiya prosesin sürətini müəyyən edəcək. İsraildə daxili siyasi dinamika, Qərb sahilindəki faktiki vəziyyət və təhlükəsizlik narahatlıqları, Vaşinqtonun bu mərhələdə tutacağı xətt, eləcə də ərəb dünyasında bərpa və sabitləşdirmə mexanizmlərinin necə paketlənəcəyi həlledici olacaq. İrəlidə üç mümkün trayektoriya görünür:

Müsbət trayektoriya ondan ibarətdir ki, atəşkəs üzrə paket razılaşma (humanitar təminat, girov məsələsi və təhlükəsizlik koordinasiyası) əldə olunur, Ramallah keçid-konstitusiya cədvəlinə uyğun ölçülə bilən addımlar atır, bir il ərzində etibarlı seçkilər keçirilir və donorlarla region ölkələrinin dəstəyi əsasında bərpa-sabitləşdirmə mexanizmi formalaşır. Durğunluq ssenarisində humanitar fasilələr olsa da, siyasi razılaşma parçalanır, tanınma dalğası artan gərginlik fonunda təsirini itirir və daxili islahatlar gecikir. Geri dönüş riskində isə Qərb sahilində eskalasiya, birtərəfli addımlar və yeni zorakılıq dalğası diplomatik gündəmi sıxışdırır, Avropa xəttində parçalanma yaradır.

Bu fonda “nəyə baxmalıyıq” sualının cavabı konkretləşir: atəşkəs danışıqlarında paket yanaşmanın yetişməsi; Ramallahın üç aylıq keçid-hüquq gündəliyinin şəffaf açıqlanması; seçki qanunvericiliyinin, müşahidə və təhlükəsizlik protokollarının işlənməsi; Avropadakı tanınmaların koordinasiyalı siyasi və maliyyə öhdəlikləri ilə müşayiət olunması; region ölkələrinin bərpa və sabitləşdirmə mexanizmini praktik alətlərə çevirməsi.

Yekun olaraq, diplomatik tanınma, legitim idarəçilik və təhlükəsizlik-humanitar mexanizmlər eyni vaxtda hərəkətə keçmədikcə, iki dövlətli həllə pəncərə uzunmüddətli açıq qalmayacaq. İmkan pəncərəsi var, amma onu real sülh arxitekturasına çevirmək üçün simvolik jestləri praktik planlarla tamamlayan, ölçülə bilən və vaxtlandırılmış addımlar şərtdir.

Züriyə Qarayeva