İmamverdi Əbilovu erməni böhtanından kim xilas etmişdi? Ədəbiyyatımızın Dədə Qorqudu

Kulis.az İmamverdi Əbilovun Süleyman Rəhimov haqqında yazdığı "Ədəbiyyatımızın Dədə Qorqudu" xatirə yazısını təqdim edir.

Sü­ley­man Rə­hi­mov­la ün­siy­yə­ti­min uzun bir ta­ri­xi var. Onun məğ­rur-xe­yir­xah tə­biə­ti­nə bə­ləd ol­duq­ca, elə bil, qar­şım­da zir­və­si əbə­di bə­yaz əzə­mət­li dağ, so­nu gö­rün­məz bir üm­man, in­tə­ha­sız üfüq pey­da olub. Yax­şı ki, hər gö­rü­şən­də on­dan bir ya­di­gar av­toq­raf, adi və­rəq­də təəs­sü­rat, bir­lik­də çək­dir­di­yi­miz fo­to, evi­miz­də­ki lent sə­si, qə­zet kə­na­rı­na qeyd­lər və s. qa­lıb.

İlk də­fə Neft­ça­la­ya 1955-ci ilin no­yab­rın­da gəl­di. Ax­şam­dan ara ver­mə­yən ya­ğış ye­ni­cə kəs­miş­di, Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­nın "Po­be­da"­sı kü­çə­miz­də da­yan­dı. Az­ca bə­yaz­la­şan saç­la­rı sə­li­qə ilə da­ran­mış Süleyman Rə­hi­mov ma­şın­dan düş­dü. Ar­xa qa­pı­nı açıb "Zər­qə­ləm, çat­dıq, aya­ğın Neft­ça­la tor­pa­ğı­na dəy­sin, bu­ra bə­rə­kət­li yer­di, nef­ti, ba­lı­ğı, qa­ra kü­rü­sü... dün­ya­da məş­hur­dur" - de­di. Qo­naq­lar­la gö­rü­şüb evə də­vət et­dim: Süleyman Rə­hi­mov, ömür gün yol­da­şı Zər­qə­ləm, Tə­lət Əy­yu­bov, Bö­yü­ka­ğa Qa­sım­za­də, sü­rü­cü Sü­ley­man. Er­tə­si gün qə­sə­bə­nin qış klu­bun­da ya­zı­çı­lar­la gö­rüş ola­caq­dı. Hər üç ya­zı­çı­nı təq­dim et­mək mə­nə hə­va­lə olun­muş­du. Əl­bət­tə, əsas söh­bət Süleyman Rəhimov­dan get­mə­liy­di. Ara­mız­da­kı bö­yük yaş fər­qi­nə bax­ma­ya­raq bü­tün əda və rəf­ta­rın­da tə­bii idi, elə bil, sa­də­cə ola­raq müd­rik tay-tu­şu­muz idi. O vaxt Po­pov fa­mi­li­ya­lı bir hərb­çi qon­şum var idi. Qo­naq­lar ma­şın­dan dü­şən­də tə­sa­dü­fən kü­çə­dən ke­çir­di. Na­bə­ləd ma­şın­dan ona na­bə­ləd gö­rü­nən adam­la­rın düş­dü­yü­nü gö­rən ki­mi yo­lu­nu də­yiş­di, qo­naq­lar­la ta­nış ol­du, öz növ­bəm­də mən də onu şa­ma də­vət et­dim.

Az adam ta­pı­lar ki, elm, sə­nət adam­la­rı­nın əy­ləş­di­yi süf­rə­də ne­mət­lə­rin çe­şi­di­nə xü­su­si diq­qət ye­tir­sin. Çün­ki söh­bə­tin məz­mu­nu, hə­ra­rə­ti hər şe­yi yad­dan sı­xa­rır, ədə­bi söh­bət­lə­rin seh­ri hər şe­yi üs­tə­lə­yir. Qon­şum pod­pol­kov­nik­lə Sü­ley­man müəl­lim Şərq ad­la­rı­nın mə­na zən­ginliyin­dən və zə­rif­li­yin­dən da­nı­şır­dı. Həm­söh­bə­ti­nin diq­qət­cil və za­ra­fat­cıl adam ol­du­ğu­nu gö­rüb be­lə bir şərt qoy­du: Hə­rə öz adı­nın, fa­mi­li­ya­sı­nın və ar­va­dı­nın adı­nın mə­na­sı­nı şərh et­sin. Son­ra da "Sü­ley­man", "Rə­him" və "Zər­qə­ləm" söz­lə­ri­ni izah et­di. "Zər­qə­ləm" - "zo­lo­toe pe­ro", vi­di­te kak prek­ras­no zvu­çit?".

Növ­bə­ti ax­şam qə­sə­bə­nin mər­kə­zin­də­ki klub­da gö­rüş ol­du. Ma­raq­lı, döv­rün ru­hu­na uy­ğun bey­nəl­mi­ləl şən­lik ax­şa­mı­na bən­zə­yən bu gö­rüş­də­ki mə­ru­zə­dən son­ra Sü­ley­man Rə­hi­mov öz ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan və ye­ni in­san tər­bi­yə­sin­də ədə­biy­ya­tın müs­təs­na ro­lun­dan da­nış­dı. Son­ra Bö­yü­ka­ğa və Tə­lət öz şeir­lə­ri­ni oxu­du­lar. Tə­lə­tin ay­dın tə­ləf­fü­zü və cin­gil­ti­li sə­si in­di də qu­laq­la­rım­da­dır:
Ağ ev­dən qap­qa­ra xə­bər­lər ya­yan
­O kor bay­qu­şun
Gəl­sin bo­ğa­zı­na bü­tün ana­lar
Tök­sün qur­ğu­şun!..
...Sü­ley­man Rə­hi­mov öz keç­mi­şi­ni unu­dan­la­ra nif­rət edər, eh­ti­ya­cı olan­la­ra kö­mək əli­ni uzat­maq­dan zövq alar­dı. Be­lə hal­lar­da və­zi­fə, sə­la­hiy­yət həd­di­nin ona qə­tiy­yən dəx­li ol­maz­dı. Mehr-ül­fət bağ­la­dı­ğı­mız uzun il­lər ər­zin­də onu hə­mi­şə xalq­la, ən çox da sı­ra­vi adam­lar­la qay­na­yıb-qa­rı­şan gör­mü­şəm. Təh­ki­yə tər­zin­də tə­fər­rüa­tın də­qiq­li­yi­ni sev­di­yi ki­mi adam­la­ra mü­na­si­bə­tin­də də zə­rif idi, həs­sas idi, də­qiq idi... 1957-ci ilin ya­yı. Ba­kı­nın is­ti, kü­lək­siz bir gü­nü Sü­ley­man müəl­li­mə baş çək­mək eh­ti­ya­cı duy­dum. İt­ti­fa­qa gəl­dim. Səd­rin ota­ğı­na keç­mək üçün Küb­ra xa­nı­ma mü­ra­ciət et­dim. Hə­mi­şə iş­gü­zar gö­rü­nən Küb­ra xa­nım bu də­fə də qı­sa ca­vab­la ki­fa­yət­lən­di: «Meh­di yol­daş içə­ri­də­dir». Fi­kir­ləş­dim ki, sədr və ka­tib ki­mi söh­bət­lə­ri xey­li vaxt apa­rar. Son­ra qa­yıt­maq məq­sə­di­lə ge­ri dö­nür­düm ki, əli­ni cib dəs­ma­lı ilə si­lə-si­lə içə­ri gi­rən Süleyman Rəhimov­la üz-üzə gəl­dim.

- Ay xoş gə­lib, sə­fa gə­tir­mi­sən. Keç, keç içə­ri, - de­yib mə­ni öz ka­bi­ne­ti­nə apar­dı. Meh­di Hü­sey­nə təq­dim et­di, Neft­ça­la­nı gö­rüb-gör­mə­di­yini so­ruş­du.

- Neft­ça­la­da 1950-ci ilin ma­yın­da ol­mu­şam, Əli Və­li­yev­lə, gö­rüş­də. İmam­ver­di­ni də o vaxt­dan ta­nı­yı­ram.

Bir qə­dər söh­bət­dən son­ra Mehdi Hü­seyn get­di, Sü­ley­man müəl­lim­lə iki­miz qal­dıq. Ai­lə üzv­lə­ri­min, xü­su­si­lə mər­da­nə tə­biə­ti­nə gö­rə "Hə­cər" ad­lan­dır­dı­ğı ba­cım Mi­na­yə­nin səh­hət və gü­zə­ra­nı­nı so­ruş­du, ye­ni nə oxu­du­ğu­mu xə­bər al­dı. Hə­min gün­lər "Ə­də­biy­yat qə­ze­ti"n­də çı­xan ifa­çı­lıq sə­nə­ti haq­qın­da­kı mə­qa­ləm ba­rə­də fik­ri­ni söy­lə­di... Söh­bə­tin şi­rin ye­rin­də qa­pı açıl­dı, Sa­lam Qə­dir­za­də içə­ri gi­rib qə­zet­də iş­lə­mək is­tə­yən Sa­bir Əh­mə­do­vun qə­bu­la gəl­di­yi­ni söy­lə­di, həm də "A­ra­ba­çı" he­ka­yə­si haq­qın­da xe­yir­xah­lıq­la da­nış­dı. "Nə de­yi­rəm, ça­ğır gəl­sin" - de­di. Ar­ğaz vü­cud­lu, utan­caq si­ma­lı bir oğ­lan gəl­di. Bəl­kə də mə­nim­lə ya­şıd olar­dı. Qı­sa dia­loq ya­dım­da­dır:

- Sə­la­mə­ley­küm!

- Əleyk ba­la. "A­ra­ba­çı" sən­sən?

- Bə­li, "A­ra­ba­çı"nı ya­zan mə­nəm.

- Nə fər­qi, ara­ba­çı, ya­xud "A­ra­ba­çı" müəl­li­fi. Müəl­lif özü­nü sev­di­yi su­rət­də ta­nı­dır, oğul. Ara­ba­çı sən­sən­sə, yax­şı oğ­lan­san, özü də yax­şı ya­zı­çı ola­caq­san. Əm­rin in­di­cə ha­zır olar, get, iş­lə, yax­şı re­dak­si­ya iş­çi­si ol­maq bir ya­na, yax­şı ya­zı­çı ol­maq xal­qı əq­lən fey­zi­yab et­mək­dir.

- Sağ olun, min­nət­da­ram, öyü­dü­nü­zə əməl et­mək bor­cum ol­sun.

Sa­bir get­di...

Xe­yir­xah­lıq Süleyman Rəhimovun hə­yat mə­ra­mı idi. Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­na üzv keç­mək üçün sə­nəd­lə­ri­mi yu­bat­dı­ğı­ma gö­rə bü­tün ta­nı­yan­lar, xü­su­si­lə Süleyman Rüs­təm, Rəsul Rza, Məmməd A­rif, Mikayıl Rza­qu­lu­za­də, Mehdi Hü­seyn, Məmməd Cə­fər, Nigar Rə­fi­bəy­li, Mir Cə­lal, Əli ­Və­li­yev... mə­ni hə­mi­şə mə­zəm­mət edər­di­lər. Nə­ha­yət, üç zə­ma­nət əvə­zi­nə, beş zə­ma­nət­lə sə­nəd­lə­ri­mi İt­ti­fa­qa ve­rib de­dim: "Məs­lə­hət bil­di­yi­niz üç zə­ma­nə­ti se­çin, son­ra tər­cü­mə et­di­rin". Elə bu vaxt göz­lə­nil­mə­dən Süleyman Rəhimov gəl­di. Gö­rüş­dük. Mə­sə­lə­dən agah olub hey­rət­lən­di: "Sən hə­lə də mə­sə­lə­ni ge­cik­di­rir­sən? Qə­ri­bə xis­lə­tin var. Bəs üzv­lü­yə keç­mək üçün si­no ge­dən­lər­dən, si­nə vu­ran­lar­dan sə­nin xə­bə­rin yox­dur? Əs­lin­də, bu yax­şı­dır. Hər şey­də təm­ki­ni göz­lə­mək ya­ra­dı­cı zi­ya­lı üçün məx­su­si va­cib key­fiy­yət­dir". Son­ra nə dü­şün­dü­sə: "Sən İm­ran­la söh­bət elə və mə­ni bu­ra­da göz­lə" - de­yib çıx­dı.

­İm­ran Qa­sı­mov 1971-ci ilin yan­va­rın­da Neft­ça­la əra­zi­sin­də (o za­man ra­yo­nun mər­kə­zi Sal­yan şə­hə­ri idi) ol­muş, müx­tə­lif tə­sər­rü­fat­lar­da zəh­mət adam­la­rı ilə gö­rüş­müş­dü. Hə­min vaxt Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­nın Sal­yan­da ke­çi­ri­lən səy­yar ple­nu­mun­da mən də çı­xış et­miş­dim. Əv­vəl­lər nis­bə­tən rəs­mi mü­na­si­bət­də ol­du­ğum İm­ran Qa­sı­mov­la ün­siy­yə­tim­də məhz ple­num­dan son­ra bir doğ­ma­lıq ya­ran­mış­dı...

Çox keç­mə­di ki, Süleyman Rəhimov qa­yıt­dı. Əlin­də iki ma­ki­na və­rə­qə­si. Əy­ləş­di. Diq­qət­lə oxu­yub im­za et­di: "Zə­ma­nət­dir, bi­ri­ni Küb­ra xa­nı­ma ver ki, sə­nəd­lə­ri­nin ara­sı­na qoy­sun, su­rə­ti­ni də mən­dən əma­nət ki­mi ar­xiv­də sax­la" (Hə­min zə­ma­nə­ti bö­yük dos­tum­dan xe­yir­xah­lı­ğın təs­diq­na­mə­si ki­mi sax­la­yı­ram).

Sü­ley­man müəl­lim bü­rok­rat mü­na­si­bə­tə qə­nim idi. Doğ­ma­la­rı­mı doğ­ma­la­rı ki­mi əziz­lər­di. Oğ­lum Eti­ba­rın ki­çik həcm­li sa­ti­rik he­ka­yə­si­ni oxu­yan­da se­vin­di, uğu­na-uğu­na bu söz­lə­ri də de­di: "Val­lah, Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­na be­lə ca­van­la­rı qə­bul et­mə­li­yik, yə­ni sap­sağ­lam məf­ku­rə dost­la­rı­mı­zı". Ömür mə­sa­fə­sin­də 59 il­lik vaxt uzaq­lı­ğı olan Eti­bar­la Sü­ley­man Rə­hi­mov be­lə­cə bir-biri­nə isi­niş­di­lər.

Süleyman Rəhimov duz-çö­rək qəd­ri­ni bi­lən ali­cə­nab şəx­siy­yət idi. Ya­zı­çı­la­rın V qu­rul­ta­yın­da - 1971-ci il iyun ayı­nın 1, 2, 3-də on­dan gör­dü­yüm müs­təs­na hör­mə­ti unu­da bil­mi­rəm. Evi­nə də­və­tin­dən bo­yun qa­çır­maq üçün nə qə­dər sə­bəb­lər söy­lə­dim­sə, müm­kün ol­ma­dı. Əs­lin­də, bö­yük ya­zı­çı ilə bir süf­rə ar­xa­sın­da əy­lə­şib ne­mət nuş elə­mək, söh­bət kəs­mək öm­rə töh­fə idi. Fə­qət yet­miş ya­şı öt­müş ya­zı­çı­ya əla­və əziy­yət ver­mək is­tə­mir­dim. Bu­na bax­ma­ya­raq, hər də­fə də onun nü­fuz­lu ba­xı­şı önün­də təs­lim olur­dum. Hə­min il iyu­nun 2-də keç­miş Aka­de­mi­ya bi­na­sı­nın hə­yə­tin­də de­di­yi söz­lər in­di­ki ki­mi qu­la­ğım­da səs­lə­nir:

- Biz hər də­fə Neft­ça­la­ya gə­lən­də, yu­xu­nu da özü­nə ha­ram edir­sən. İl­lah ki, dəs­tə-cə­lal­la gə­lək. Az qa­la ev­dən çı­xıb otaq­la­rı da bi­zə ba­ğış­la­ya­san. Ata­lar yax­şı de­yib: "Plov yax­şı şey­dir, bir gün siz­də, bir gün biz­də". Heç ol­maz­sa, ata­la­rın bu müd­rik və­siy­yə­ti­nə ya­rım­çıq da ol­sa əməl edək. "Beş gün siz­də, bir gün biz­də".

Ya­nı­mız­da da­yan­mış pro­fes­sor Mir­za­ğa Qu­lu­za­də­yə mü­ra­ciət elə­di:

- Val­lah Mir­za­ğa, yet­miş il­li­yi­mi Neft­ça­la­da bir tən­tə­nə ilə qeyd elə­di­lər ki... Özü də köç-kül­fət get­miş­dik. İki oğul, Zər­qə­ləm. Mə­də­niy­yət Sa­ra­yın­dan də­niz gə­zin­ti­si­nə­dək bay­ram ol­du. Qa­yı­dan­da Cə­mi­lə xa­nım öz Zər­qə­ləm ba­cı­sı­na bir zər­li çay­nik də ba­ğış­la­dı. Əşi, bir baş­qa aləm ol­du yet­miş il­li­yim on­da.

Mən Süleyman Rəhimovun əl­li, alt­mış, yet­miş və sək­sə­nin­ci il­dö­nü­mü tən­tə­nə­lə­rin­də iş­ti­rak et­mi­şəm. Bu 30 il ər­zin­də­ki dörd yu­bi­ley ic­la­sın­da hə­mi­şə onu güm­rah, şən ov­qat­da gör­mü­şəm. Sə­nət dost­la­rı haq­qın­da hə­mi­şə sə­xa­vət­lə da­nı­şar­dı. Öz­lə­ri ol­ma­yan­da ya­ra­dı­cı­lıq­la­rı­nın qü­sur­lu cə­hət­lə­ri ba­rə­də bir kəl­mə də ar­tıq-ək­sik söz de­məz­di. "Da­nış­maq üçün ya­zı­çı­la­rın mü­şa­vi­rə­si, ple­nu­mu, qu­rul­ta­yı var, nə­ha­yət dis­put­lar var" - de­yər­di.

Bir də­fə biz­də olar­kən söz Sə­məd Vur­ğun­dan düş­dü. Onu da de­yim ki, ədib bö­yük Sə­məd Vur­ğu­nu də­rin bir mə­həb­bət­lə se­vər, "bi­zim Sə­məd" ifa­də­si di­lin­dən düş­məz­di. Bu də­fə söh­bət şai­rin dün­ya ne­mə­ti­nə eti­na­sız­lı­ğın­dan, bəd­xərc­li­yin­dən ge­dir­di. "Bəd­xərc de­yən­də ki, - Süleyman Rəhimov söh­bə­ti­nə da­vam et­di, - bəl­kə də o, öm­rü bo­yu nə qə­dər pu­lu olub-ol­ma­dı­ğı­nı bil­mə­di. Biz­lər­də be­lə­lə­ri­nə "Pu­lu­nun də­li­si" de­yər­lər. Bir də­fə Mosk­va­dan zəng elə­di ki, sa­bah mə­ni sa­at fi­lan­da Bi­nə ae­rod­ro­mun­da qar­şı­la­yın. Os­man­la da­nış­dım, vaxt-müəy­yən­də sü­rü­cü Sü­ley­man bi­zi ae­ro­por­ta gə­tir­di. Sə­məd təy­ya­rə­dən şən ov­qat­la çıx­dı. Gö­rüş­dük. Tə­kid et­di ki, ma­şı­na əy­ləş­mə­miş bir ba­la­ca qəl­ya­nal­tı edək. Ra­zı­laş­dıq. Beş nə­fər­lik sto­lu­mu­za tə­miz­kar, gö­zə­gə­lim­li bir rus qı­zı xid­mət edir­di. Si­fa­ri­şi Sə­məd ver­di. Beş so­yuq ye­mək, göy-gö­yər­ti, son­ra da bu­fet­də­ki iç­ki­lə­rin hə­rə­sin­dən beş şü­şə, yə­ni beş araq, beş kon­yak, beş şam­pan, beş "Şa­ma­xı ça­xı­rı" və s. Ha­mı­mız hey­rət­lə bir-bi­ri­mi­zə bax­dıq. Mən döz­mə­dim: «Sə­məd, toy elə­mir­sən ki ... Bu dəm-dəst­gah nə üçün, dün­ya­nın axı­rı de­yil ha. Şə­hə­rə ça­taq, hər şe­yi ora­da həll edə­rik». Sə­məd gü­lüm­sə­di, mə­na­lı ba­xış­lar­la mü­ra­ciə­ti­mə ca­vab ver­di, ba­şı­nı eh­mal­ca ar­xa­ya qal­dır­dı, yə­ni "bənd ol­ma", son­ra qə­dəh­lə­rə iç­ki süz­dü, "yüz qram­dan ar­tıq heç kəs iç­mə­yə­cək" de­yən­də yə­qin et­dim ki, ax­şam qo­naq­la­rı ola­caq, ma­ğa­za­dan iç­ki al­dır­maq is­tə­mir. Hər hal­da eti­ra­zı­mı içə­rim­də boğ­dum. Axı, bun­la­rı ma­ğa­za­dan ucuz qiy­mə­tə al­maq olar­dı. Beş-on də­qi­qə­dən son­ra qı­zı ça­ğı­rıb he­sa­bı so­ruş­du, xey­li pul ve­rib aya­ğa qalx­dı. Biz də dur­duq. Hər şey stol­da qal­mış­dı. Sü­rü­cü­yə işa­rə ilə Sə­məd­dən so­ruş­dum: "Ni­yə be­lə? Bun­la­rı yı­ğış­dı­rıb ma­şı­na qoy­sun da". Və­ziy­yə­ti be­lə gö­rən qız da hey­rət­lə dil­lən­di: "Be­lə nə üçün? Axı bun­la­rın pu­lu­nu ver­mi­si­niz. İs­tə­yir­si­niz bir qa­ba yığ­maq­da si­zə kö­mək edim". Sə­məd rus di­lin­də şi­rin tə­ləf­füz­lə qı­za ca­vab ver­di: "Xeyr, xa­nım qız, bun­la­rın ha­mı­sı si­zə ça­ta­caq". Doğ­ru­su, mən çox dil­xor ol­dum. "Ə, sən lap pu­lu­nun də­li­si­sən. Bir yı­ğın ne­mə­ti ni­yə bu­ra­da qo­yur­san?" - de­dim. Sə­məd Vur­ğun gü­lə-gü­lə qo­lum­dan tu­tub mə­lum mə­sə­li tər­si­nə de­di: "Heç kə­sə qal­ma­yan dün­ya Sü­ley­ma­na da qal­ma­ya­caq". Mosk­va­dan əli­do­lu gə­li­rəm, yax­şı qo­no­rar al­mı­şam. Bu qı­zı res­to­ran­da tə­zə gö­rü­rəm. Özü də ilk ba­xış­dan hiss elə­dim ki, nə qə­dər tə­miz­kar, qə­şəng ol­sa da, mü­ta­liə­yə hə­və­si yox­dur, bəl­kə bir­cə bə­dii ki­tab be­lə oxu­ma­yıb. De­mə­li, bi­zi ta­nı­mır. Bü­gün­kü sürp­riz yə­qin onu ma­raq­lan­dı­ra­caq. Bu he­sa­ba da şa­ir Sə­məd Vur­ğu­nu o hə­mi­şə yad­da sax­la­ya­caq".

70-ci ilin may ayı­nın 17-də Sü­ley­man Rə­hi­mov hə­yat yol­da­şı Zər­qə­ləm­lə, oğ­lan­la­rı Aqil və Arif­lə Neft­ça­la­ya gəl­di. Mə­lum ün­va­na - Puş­kin kü­çə­si, ev 12-yə.

Hə­min gün şə­hə­rin mər­kə­zin­də­ki mə­də­niy­yət evin­də gö­rüş ol­du. Mə­ru­zə elə­dim. Sübh tez­dən, ne­cə de­yər­lər, bü­tün ai­lə he­yə­ti ilə Kür gə­zin­ti­si­nə çıx­dıq. Xə­zər­lə Kü­rün qo­vuş­du­ğu va­di­də ai­lə­vi süf­rə ar­xa­sın­da əy­ləş­dik. O vaxt 12 ya­şı olan qı­zım Səa­də­tə ba­ba qay­ğı­sı gös­tə­rən Sü­ley­man müəl­lim nə qə­dər uşaq­can­lı idi. Ba­lıq buğ­la­ma­sı­nı da, qa­ra kü­rü­nü də qı­zı­ma iş­tah­la ye­dir­dən­də o öz nə­va­zi­şin­dən ne­cə zövq alır­dı...

Nə yax­şı ki, maq­nitofon lent­lə­rinin yad­da­şı var və Sü­ley­man Rə­hi­mov hə­min gün evi­miz­də­ki maq­ni­to­fon len­ti­nə Neft­ça­la gö­rü­şün­dən al­dı­ğı təəs­sü­rat­la­rı tə­fər­rüa­tı­na qə­dər söy­lə­yib və mən in­di hə­min xa­ti­rə sə­sin de­dik­lə­ri­ni ol­du­ğu ki­mi, üs­lu­bu­na be­lə to­xun­ma­dan bu xa­ti­rə ya­zı­sı­na əla­və et­mək is­tə­yi­rəm:

17 may 1970-ci il.

"İ­mam­ver­di müəl­lim! Mən bö­yük məm­nu­niy­yət his­si­lə si­zin ev­də nəin­ki bir-iki kəl­mə, bir ne­çə kəl­mə da­nış­maq, de­mək is­tər­dim. Mən bi­rin­ci də­fə, si­zin də­qiq de­di­yi­niz ki­mi, 1955-ci ilin no­yabr ayın­da si­zin ev­də ol­mu­şam. Elə o vaxt da, Mir­zə Cə­lil de­miş, bi­zim uşaq­la­rın ana­sı Zər­qə­ləm xa­nım mə­nim­lə idi. Si­zin ev­də çox bö­yük hör­mət gör­mü­şəm, çox dad­lı, tam­lı xö­rək­lər­dən ye­mi­şəm və bu gün də ikin­ci də­fə bö­yük bir fa­si­lə­dən son­ra ye­nə də si­zin gö­zəl evi­niz­də, ai­lə­ni­zin için­də­yəm, ye­nə də Qə­ləm xa­nım - Zər­qə­ləm xa­nım mə­nim­lə­dir, bu da tə­sa­dü­fi de­yil­dir. Çün­ki mən bir ya­na ge­dən­də Zər­qə­ləm xa­nım çox çə­tin ki, mə­nim­lə ge­dir.

Bu gün mə­də­niy­yət sa­ra­yın­da müəl­lim­lər­lə, tə­lə­bə­lər­lə, gö­zəl-göy­çək nə­və­lə­ri­miz­lə, öv­lad­la­rı­mız­la olan gö­rü­şü­müz mən­də çox bö­yük təəs­sü­rat hiss­lə­ri do­ğur­muş­dur. Mən be­lə sa­lo­nu, do­lu sa­lo­nu az-az yer­də gör­mü­şəm. Bu, xü­su­si sa­lon idi. Si­zin gö­zəl-göy­çək bağ­ça­la­rı­nız­da ye­tiş­dir­di­yi­niz qı­zıl­gül­lər bu sa­lo­nu öz gö­zəl ətir­lə­ri ilə dol­dur­muş­du. On­lar­la dəs­tə qı­zıl­gül­lə­rin bi­zim ma­sa­mı­zın üs­tü­nə tö­kül­mə­si - bun­lar ha­mı­sı si­zin hər bi­ri­ni­zin, si­zin si­lah­daş­la­rı­nı­zın, Neft­ça­la müəl­lim­lə­ri­nin gö­zəl təd­bir­lə­ri­nin nə­ti­cə­sin­də­dir. Çün­ki mən özüm də müəl­lim ol­mu­şam. Şa­gird, tə­lə­bə müəl­lim is­te­da­dı­nın, zəh­mə­ti­nin məh­su­lu­dur. Bu xoş təəs­sü­rat­la bu­ra­dan ay­rı­lı­ram.

Mən bu söz­lə­ri si­zin haq­qı­nız­da de­yi­rəm ki, mən si­zin mə­qa­lə­lə­ri­ni­zi ək­sə­rən oxu­mu­şam, oxu­yu­ram. Gö­zəl, is­te­dad­lı, nə­zə­riy­yə­çi bir alim olan si­zi - İmam­ver­di müəl­li­mi hə­mi­şə qiy­mət­lən­di­ri­rəm və nə­zə­riy­yə sa­hə­sin­də ça­lı­şan yük­sək də­rə­cə­li alim­lə­ri­miz­dən bi­ri he­sab edi­rəm. Əgər siz bu gün Ba­kı­da de­yil, bu­ra­da, Azər­bay­can tor­pa­ğı­nın bu gö­zəl, ba­sə­fa Neft­ça­la şə­hə­rin­də ya­şa­yır­sı­nız­sa, bu o de­mək de­yil ki, siz mər­kəz­dən, Ba­kı­dan təc­rid olun­mu­su­nuz, xe­yr. Siz mə­nən mər­kəz­də­si­niz, Ba­kı­da­sı­nız, öz qə­lə­mi­niz­lə siz bi­zim coş­qun və qay­nar ədə­bi hə­ya­tı­mız­da iş­ti­rak edir­si­niz. Mən elə bi­li­rəm ki, si­zin üçün hə­lə bö­yük, uca zir­və­lə­ri fəth et­mək müm­kün­dür, müm­kün ola­caq­dır və əmə­yi­niz­lə bu­na na­il ola­caq­sı­nız.

Mə­nim alə­mim­də iki da­şın ara­sın­da da iş­lə­mək var­dır. Mə­nim alə­mim­də hə­mi­şə iş­lə­mək var­dır. İş­lə­mə­dən, öz qə­lə­mi­ni mü­rək­kəb­də iş­lət­mə­dən, yə­ni qə­lə­mi du­rub hiss­lə, şüur­la ka­ğı­za kö­çür­mə­dən qə­lə­mi ci­la­la­maq, par­lat­maq ola bil­məz. Mən "Qaf­qaz qar­ta­lı"­nı qur­ta­ran­dan son­ra, fik­rim bu ilin axı­rı­na ki­mi, "Ay­na­lı"­nı ça­pa al­maq­dır. Çox­dan üzə­rin­də ça­lış­dı­ğım "Şa­mo"­nun 2-ci cil­di üzə­rin­də əmə­liy­yat apa­ra­ca­ğam və bu cil­di ta­mam­la­ya­ca­ğam. Bun­dan son­ra mən "A­na abi­də­si"­nin 1-ci və 2-ci cil­di­ni də ça­pa ha­zır­la­ya­ca­ğam.

Mə­nim haq­qım­da çox­lu mə­qa­lə­lər ya­zıb­lar, bir çox şeir­lər mə­nə it­haf edib­lər. Əgər te­leq­ram vu­ran­la­rın dü­rüst, də­qiq sa­yı­nı nə­zər­dən ke­çir­sək, mə­nim zən­nim­cə, dörd-beş min adam­dan mən təb­rik te­leq­ra­mı al­mı­şam. Bu te­leq­ram­la­rın ço­xu­su ya­sə­mən­li, gül­lü-çi­çək­li te­leq­ram­lar­dır. Bir çox şeir­lər də al­mı­şam. Bir çox ra­yon qə­zet­lə­ri mə­nə şe­ir həsr edib­lər. Bi­zim Ba­kı­da çı­xan qə­zet­lər­də də şeir­lər dərc edi­lib­dir. Hü­seyn Kür­doğ­lu­nun, Ən­vər Əh­mə­din şei­ri, xü­su­sən Ba­laş Azə­roğ­lu­nun şei­ri çox tə­sir­li tə­ra­nə­lər­dir. Mən bun­la­rın ha­mı­sı­na çox yük­sək qiy­mət ve­ri­rəm. İna­nın ki, mən bu eh­ti­ra­mı yük­sək qiy­mət­lən­di­ri­rəm. Və ne­cə de­yər­lər, özüm üçün avans he­sab edi­rəm. Yə­ni mən be­lə gü­man edi­rəm ki, mə­nim haq­qım­da de­yi­lən­lə­rin azı-azı ya­rı­sı nə isə mü­ba­li­ğə­li­dir. Yə­ni mən ça­lı­şa­ca­ğam ki, qa­lan öm­rüm­də - və mən bu ya­ra­dı­cı öm­rü uzat­maq əz­min­də­yəm - elə ol­sun ki, mən boy­nu­ma qo­yu­lan haq­dan, min­nət­dən qis­mən də ol­sa, çı­xa bi­lim. Xal­qı­mız üçün ye­ni-ye­ni əsər­lər ya­zım.

Mən ar­zu edi­rəm ki, si­zin də sağ­lam­lı­ğı­nız­la, uşaq­la­rı­nı­zın sağ­lam­lı­ğıy­nan, ai­lə­nin xoş­bəxt­li­yi­nən həş­tad il­li­yim­də də bu­ra gə­lim. Və elə bi­li­rəm ki, si­zin oca­ğı­nız da xe­yir-dua­lı ocaq­dır. Ona gö­rə ki, heç öl­çüb-biç­mə­dən biz ikin­ci də­fə­dir, çi­yin-çi­yi­nə si­zə qo­naq olu­ruq, siz­də duz-çö­rək kə­si­rik. Be­lə mü­hüm iş­də də bir qa­nu­nauy­ğun­luq var­dır. Mən si­zə tə­şək­kür edi­rəm. Və si­zin va­si­tə­niz­lə bü­tün müəl­lim kol­lek­ti­vi­nə tə­şək­kür edi­rəm.

Ə­gər bu gö­rüş­dən mən im­ti­na et­miş ol­say­dım, yə­ni bə­ha­nə et­səy­dim ki, yo­rul­mu­şam, qo­cal­mı­şam, gə­lə bil­mi­rəm, on­da mən xey­li itir­miş olar­dım. Mən si­zin bu Neft­ça­la ra­yo­nu­na, şə­hə­ri­nə, qə­sə­bə­si­nə gəl­mə­yim­lə, bugün­kü gö­rü­şüm­lə qa­zan­mı­şam"...

İmamverdi Əbilovun ailə arxivindən:

Süleyman Rəhimovun ona bağışladığı imzalı fotoşəkli.

Şəklin üstündəki avtoqraf:

"İkinci dəfə duz-çörəyini yediyimiz, evində qonaq qaldığımız (1955-ci il və 1970-ci il) görkəmli, istedadlı alimimiz İmamverdi Əbilova bir xatirə

Dərin hörmət hissilə

15/V/1970"
* * *

İn­san bə­zən qə­fil xəs­tə­li­yə dü­çar olur. Xəs­tə­lik göz­lə­nil­məz tu­fan ki­mi gə­lir. Be­lə bir xəs­tə­lik 1958-ci il­də mə­nə də ür­cah ol­du. Yer­li hə­kim­lə­rin sə­yi sə­mə­rə ver­mə­yən­də ca­nı­ya­nan­la­rım mə­ni Ba­kı­ya gə­tir­di­lər, özü də gön­də­riş­siz-fi­lan­sız. Sa­ğa­lan­dan son­ra öy­rə­ndim ki, anam əvə­zi ba­cım Mi­na­yə­nin ayaq bas­ma­dı­ğı xəs­tə­xa­na, il­ti­mas et­mə­di­yi hə­kim qal­ma­yıb­mış, la­kin ha­mı­sı da ey­ni də­lil gə­ti­rib gü­zəş­tə get­mə­yib­lər: "Gön­də­riş yox­sa, qə­bul edə bil­mə­rik". Dar ma­cal­da in­san dost­la­rı, doğ­ma­la­rı xa­tır­lar. Ba­cım tə­rəd­düd et­mə­dən elə xəs­tə­xa­na­dan Sü­ley­man müəl­li­mə zəng edir. Ata fəh­mi ilə sə­si ta­nı­yan Sü­ley­man Rə­hi­mo­vun hök­mü qə­ti olur: "Yu­ban­ma, evə gəl, Zər­qə­lə­min ha­zır­la­dı­ğı xö­rək­dən dad, da­rıx­ma, hər şey yo­lu­na dü­şər, qar­da­şı­nı çöl­dən tap­ma­mı­şıq ki?"

Süleyman Rəhimov bir­ba­şa sə­hiy­yə na­zi­ri­nə zəng edir və be­lə­lik­lə, əcəl qa­pı­dan qo­vu­lur. On­dan üç il əv­vəl isə Neft­ça­la­nı zə­hər­li ot ki­mi bas­mış er­mə­ni ca­ni­lə­ri mə­ni xalq­lar dost­lu­ğu­nun düş­mə­ni qis­min­də to­ra sal­ma­ğa mü­vəf­fəq ol­muş­du­lar. Ya­lan, böh­tan kam­pa­ni­ya­sı­nın dal­ğa­sın­da mə­ni ge­dər-gəl­mə­zə gön­də­rən­lə­rin ar­zu­su­nu gö­zün­də qo­yan da Sü­ley­man Rə­hi­mov ol­du.

Ai­lə­mi­zə məh­rəm olan Sü­ley­man Rə­hi­mov onun ki­çik­li-bö­yük­lü bü­tün üzv­lə­ri üçün əziz idi, doğ­ma idi. İn­di ya­zı­çı-sə­nət­şü­nas ki­mi im­za­sı oxu­cu­la­ra ta­nış olan oğ­lum Azər Tu­ran­la Səməd Vur­ğun kü­çə­sin­də­ki 6 nöm­rə­li evin qar­şı­sın­dan ke­çən­də de­dim ki: "O­ğul, bu bi­na­nın üst mər­tə­bə­sin­də Süleyman Rəhimov ya­şa­yır. Sən sü­də­mər uşaq olan­da o ki­şi sə­ni qu­ca­ğı­na alıb ba­ba ki­mi ox­şa­yıb, I sin­fə ge­dən­də xe­yir-dua ve­rib. Əv­vəl-axır bu ev sən­dən öt­rü zi­ya­rət­gah ol­ma­lı­dır". Ürə­yim­dən keç­di ki, aşa­ğı­da­kı köşk­dən zəng vu­rum. Bir­dən-bi­rə nə­dən­sə gö­rüş­mək ar­zu­su mən­dən öt­rü yan­ğı­lı həs­rə­tə dön­dü. Səh­hə­tin­dən xə­bər­dar idim, ayaq­la­rı şəs­ti­ni itir­miş­di, is­tə­mir­dim ki, Azər bu məğ­rur ki­şi­ni xəs­tə­li­yə gi­rif­tar vax­tın­da gör­sün, an­caq ar­zum­la Azə­rin ina­dı qo­şa­laş­dı, te­le­fon bud­ka­sın­da ta­nış nöm­rə­ni yığ­dım: 93-67-54. Dəs­tək­də ta­nış, köv­rək səs eşi­dil­di. Təq­di­mə eh­ti­yac qal­ma­dı, ta­nı­mış­dı. Evə də­vət elə­di. Qa­pı­nı çə­lim­siz qız uşa­ğı aç­dı, içə­ri keç­dik: "Gəl, gəl a İmam­ver­di, bal­kon­da bir az əy­lə­şək, son­ra ota­ğa ke­çə­rik". Bu, Süleyman Rəhimovun sə­si idi. Bal­kon­da əy­ləş­miş Sü­ley­man müəl­lim xə­fif se­zi­lən çə­tin­lik­lə aya­ğa qalx­dı, mə­həb­bət­lə gö­rüş­dü: "Bu igid ol­ma­ya Azər­dir?". "Bə­li". "Ma­şal­lah, ye­kə oğ­lan olub, Al­lah sax­la­sın". Süf­rə açıl­dı, pür­rən­gi çay, şir­niy­yat, şə­kər­çö­rək, çe­şid­li mey­və­lər gə­ti­ril­di. Diq­qət elə­dim, o, al­ba­lı­dan baş­qa heç nə­yə əl vur­ma­sa da, cə­mi bir stə­kan çay iç­sə də, elə et­di ki, gu­ya mü­tə­ma­di əli süf­rə­də­di. Əl­bət­tə, bu bi­zi hə­vəs­lən­dir­mək üçün idi.

E­lə bu vaxt qa­pı­nın zən­gi səs­lən­di. Bir də­qi­qə keç­mə­miş otaq səs-küy­lə dol­du. Gə­li­ni və iki nə­və­si idi. Gə­lin bi­zə "xoş gəl­mi­si­niz" de­yib, çox­dan gör­mür­müş ki­mi Sü­ley­man müəl­li­min boy­nu­na sa­rıl­dı, üzün­dən öp­dü, son­ra nə­və­lə­ri yerbəyer­dən ki­şi­ni sü­pür­lə­di­lər. Bu doğ­ma­lıq, bu mehr-mə­həb­bət ba­ba­nı riqqətə gə­tir­miş­di. Əli­nin ar­xa­sı ilə göz­lə­ri­ni sil­di...

Za­hi­rən gü­lür­dü, hət­ta uğu­nub ge­dir­di. La­kin bu uğun­tu­da xə­fif bir nis­gil, dün­ya­dan doy­ma­yan əzə­mət­li bir dü­ha­nın göz ya­şı var­dı. Qo­ca­lıq öz işi­ni gör­müş­dü, gö­rür­dü. Gü­lüş­lə qə­hər qa­rış­mış bir tərz­də de­di: "Val­lah, bu gül ba­la­lar ol­ma­sa, bağ­rım çat­lar. Ömür­lə­ri uzun ol­sun. Hər gün mə­ni gör­mə­yi öz­lə­ri­nə borc bi­lir­lər. Mən isə on­la­rı gör­mə­yən­də əsl xəs­tə olu­ram".

Qalx­maq is­tə­yir­dim, qoy­ma­dı. Teh­ran­da fars di­lin­də nəşr olun­muş "Mah­ta­ban" ro­ma­nı­nı gə­tir­di, onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı xe­yir­xah möv­qe­dən qiy­mət­lən­di­rən rus ədə­bi tən­qi­di haq­qın­da da­nış­dı. Zo­ya Ked­ri­na ki­mi mü­kəm­məl ha­zır­lıq­lı azər­bay­can­lı qa­dın ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın yox­lu­ğun­dan gi­ley­lən­di. Azə­rin mə­nə «də­də» de­yə mü­ra­ciət et­mə­si diq­qə­ti­ni cəlb et­di: "Nə yax­şı, nə əcəb". Ye­nə də Azər öt­kəm­lik elə­di, göz­lə­mə­di­yim, fə­qət mə­ni mə­mnun edən bir fi­kir söy­lə­di: "Hər evin bir də­də­si ol­ma­lı­dır". Dər­hal mən əla­və elə­dim: "Siz isə bi­zim ədə­biy­ya­tın də­də­si­si­niz, Də­də Qor­qu­du­su­nuz". Son­ra mən onun­la sək­sən il­lik yu­bi­le­yin­də gö­rüş­düm, da­ha son­ra Ya­zı­çı­la­rın VII qu­rul­ta­yın­da iş­ti­rak et­mə­di­yi­ni gö­rüb 1981-ci ilin iyu­nun­da bö­yük ya­zı­çı­ya baş çək­mə­yi va­cib bil­dim...