İnternetdə səsləndirilən hansı sözlər sizləri cərimələndirə bilər? ARAŞDIRMA

İnternetdə bəzi ifadələrə görə fiziki və hüquqi şəxslər Azərbaycan qanunvericiliyi ilə cərimə və ya digər sanksiyalarla üzləşə bilərlər. 

Lent.az bu ifadələri araşdırıb sizə təqdim edir:

Təhqir (insult): Başqasının şərəf və ləyaqətini nalayiq formada alçaldan ifadələrdir. İnternetdə və ya digər kütləvi vasitələrdə təhqir cinayəti hesab olunur.

Böhtan (iftira): Bilə-bilə yalan danışmaq, şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu ləkələyən məlumatların yayılmasıdır. Məsələn, sosial şəbəkədə birinə əsassız olaraq ağır ittiham atmaq böhtan sayılır.

Yalan Məlumat Yayma (Dezinformasiya): Cəmiyyət arasında təşviş, nifrət və ya yanlış yönləndirmə yaradan əsassız, uydurma məlumatların yayılmasıdır. Xüsusilə pandemiya, müharibə kimi həssas məqamlarda şayiə xarakterli yalan xəbərlər yaymaq inzibati və ya cinayət məsuliyyəti doğura bilər.

Nifrət Nitqi və Ayrı-seçkilik: Hər hansı milli, irqi, sosial və ya dini qrupa qarşı nifrət və düşmənçilik ifadə edən, yaxud belə zəmində zorakılığa çağıran ifadələrdir. Bu tip çıxışlar (məsələn, etnik və ya dini nifaq salan postlar) hüquqi cəhətdən qadağandır.

Dövlət əleyhinə açıq çağırışlar: Hakimiyyətin zorla devrilməsinə, konstitusiya quruluşunun zorla dəyişdirilməsinə, ölkə ərazi bütövlüyünün pozulmasına yönələn çağırışlar da internetdə ifadə edildikdə cinayət məsuliyyəti yaradır. Buna dövlət əleyhinə təbliğat xarakterli paylaşımlar, qanunsuz aksiyalara və ya zorakı hərəkətlərə çağırışlar daxildir.

Mülki və Cinayət məcəlləsində cərimə və sanksiyalar

Azərbaycan Mülki Məcəlləsinə görə, şəxs onun barəsində yayılan şərəf və ləyaqətini ləkələyən, həqiqətə uyğun olmayan məlumatların məhkəmə qaydasında təkzib olunmasını tələb edə bilər. Belə yalan məlumat yayılmışsa, zərərçəkən həmçinin dəymiş mənəvi və maddi zərərin əvəzinin ödənilməsini iddia qaldıra bilər. Yəni böhtana və təhqirə görə zərərçəkmiş şəxs mülki qaydada təzminat tələb edib nüfuzunu bərpa etdirmək hüququna malikdir.

Cinayət Məcəlləsi isə müəyyən ifadələrə görə birbaşa cəza nəzərdə tutur. 

CM 147 (Böhtan): Kütləvi şəkildə (o cümlədən internet resurslarında) bilərəkdən yalan məlumatlarla şəxsin nüfuzunu ləkələməyə görə 1000-1500 manat cərimə və ya alternativ olaraq 240-480 saat ictimai işlər, yaxud 1 ilədək islah işləri, veyahut 6 aya qədər həbs cəzası nəzərdə tutulur. Ağırlaşdırıcı halda (şəxsə ağır cinayət töhməti atılarsa), cəza 2 ilədək islah işləri və ya 3 ilədək azadlığın məhdudlaşdırılması və ya hətta 3 ilədək həbs ola bilər.

CM 148 (Təhqir): İnternet də daxil olmaqla kütləvi formada nalayiq təhqirə görə 1000-1500 manat cərimə və ya 240-480 saat ictimai işlər, yaxud 1 ilədək islah işləri və ya 6 aya qədər həbs cəzası müəyyənləşdirilib.

CM 148-1: 2016-cı ildə əlavə edilən bu maddə, saxta adlar və hesablar vasitəsilə internetdə böhtan və ya təhqir etmə hallarını əhatə edir. Belə anonim profillə təhqir/böhtan da eyni qaydada cəzalandırılır (1000-1500 manat cərimə, 360-480 saat ictimai işlər, 2 ilədək islah işləri və ya 1 ilədək həbs). Yəni anonimlik arxasında gizlənmə məsuliyyətdən azad etmir.

CM 283 (Nifrət və düşmənçilik salma): Milli, irqi, sosial və ya dini nifrət yayma, ayrı-seçkilik çağırışlarına görə 1000-2000 manat cərimə və ya alternativ olaraq 3 ilədək azadlığın məhdudlaşdırılması, yaxud 2 ildən 4 ilədək həbs cəzası nəzərdə tutulub. Əgər bu kimi nifrət nitqi zorakılıq təhdidi ilə müşayiət olunarsa, yaxud qrup halında törədilərsə, cəza 3-5 il arası həbsdir.

CM 281 (Dövlət əleyhinə çağırışlar): Dövləti zorla devirməyə, ölkənin ərazi bütövlüyünü pozmağa yönələn açıq çağırışlara görə ciddi cinayət məsuliyyəti var. Baza halında 5 ilədək, təkrar və ya qrup halında 5–8 il həbs cəzası tətbiq edilir. Bu maddədə cərimə nəzərdə tutulmasa da, xüsusilə təhlükəli olduğundan birbaşa azadlıqdan məhrumetmə sanksiyası mövcuddur.

Bunlarla yanaşı, İnzibati Xətalar Məcəlləsi də internetdə qanunla qadağan edilmiş informasiyanı yaymağa görə cəzalar müəyyən edir. Məsələn, İnzibati Xətaların 388-1-ci maddəsinə əsasən, internet informasiya ehtiyatında yayılması qadağan olunmuş məlumatları yerləşdirən şəxslər 500-1000 manatadək cərimə oluna bilər. Təkrar və ya ağırlaşmış halda isə 1 aya qədər inzibati həbs tətbiqi də mümkündür. Bu maddə, terrorçuluğa, zorakılığa, dini-ekstremist çağırışlara, dövlət əleyhinə materiallara və s. dair qadağan olunmuş kontentin onlayn yayımlanmasına qarşı yönəlib.

Kiberməkanda ifadələrin hüquqi nəticələri

Sosial şəbəkələr və onlayn platformalar ictimai məkandır orada yazılan sözlər real həyatda deyilən qədər hüquqi nəticə doğura bilər. Qanunvericilik son illərdə internetdəki ifadələri nəzarət altına almaq üçün yenilənmişdir. Cinayət Məcəlləsində “kütləvi informasiya vasitəsi” anlayışına internet resursları da daxil edilib. Yəni, Facebook statusu, Twitter paylaşımı, forum yazısı və s. kütləvi çıxış sayılır.

Xüsusilə, 2016-cı ildən bəri CM-ə 148-1 maddəsi kimi əlavələr edilib ki, bu da saxta profillərlə edilən təhqir və böhtanları cinayət məsuliyyətinə cəlb edir. Bunun məqsədi anonim hesablarla başqalarını təhqir edib böhtan atanların cəzasız qalmasının qarşısını almaqdır. Eyni zamanda, “İnformasiya haqqında” Qanuna edilən dəyişikliklər sayəsində Azərbaycanda qanunsuz paylaşımlara görə saytların bloklanması, kontentin silinməsi tələbi və sayt sahiblərinin inzibati cəriməsi kimi tədbirlər görülə bilər. Bu, kiber-məkanda məsuliyyətin əlavə mexanizmidir.

Məhkəmə təcrübəsindən nümunələr

Böhtana görə cərimə: 2025-ci ildə mediatorlardan biri WhatsApp qrupunda həmkarı barədə onu “oğru” və “saxtakar” adlandıran mesajlar yazdığı üçün məhkəməyə verilib. Məhkəmə-linqvistik ekspertiza bu sözləri birbaşa söyüş hesab etməsə də, böhtan xarakterli informasiya olduğunu təsdiqləmişdir. Nəticədə həmin şəxs Cinayət Məcəlləsinin 147.1-ci (böhtan) maddəsi ilə təqsirli bilinərək 1000 manat cərimə edilib (təhqir ittihamı isə sübuta yetmədiyi üçün ona xitam verilib). Bu onu göstərir ki, qapalı mesajlaşma qrupunda belə böhtan xarakterli ittihamlar cəzalandırıla bilər.

Təhqirə görə cərimə: Bir şəxs mobil “GetContact” tətbiqində bir tanışının nömrəsini təhqiramiz adla qeyd etdiyi üçün həmin şəxs tərəfindən xüsusi ittiham qaydasında məhkəməyə verilib. Məhkəmə qərarına əsasən, O, CM 148-ci maddəsi (təhqir) üzrə təqsirli bilinib və 1000 manat cərimə cəzasına məhkum edilib. Qeyd olunur ki, o, daha öncə də eyni şəxslər barəsində nalayiq sözlər yazdığı üçün inzibati qaydada 50 manat cərimə almışdı. Bu hadisə göstərir ki, mobil tətbiqdə və ya sosial şəbəkədə bir kəsi nalayiq adla etiketləmək də hüquqi nəticə yaradır.

Nifrət nitqi və ayrı-seçkiliyə görə məsuliyyət: Son dövrlərdə məhkəmə qərarlarına misal olaraq, internetdə etnik və ya dini nifrət doğuran çağırışlara görə bir neçə şəxs haqqında CM 283-cü maddə ilə cinayət işi açılması faktlarını qeyd etmək olar. Məsələn, 2020-ci ildə COVID-19 dövründə əsassız qorxu yaradan şayiələr yayan şəxslər inzibati qaydada cərimələndilər. Həmçinin, sosial şəbəkələrdə milli zəmində təhqir və ayrı-seçkilik yayan paylaşımlara görə cinayət təqibi aparılaraq, günahkarlar ya cərimə olunub, ya da şərti həbslə cəzalandırılıb (cinayətin ağırlığından asılı olaraq). Bu da göstərir ki, nifrət nitqi onlayn platformada olsa belə cəzasız qalmır.

Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, internet mühitində ifadə azadlığı geniş olsa da, bu azadlıq sərhədsiz deyil. Başqa şəxslərin hüquqlarını pozan, cəmiyyət üçün təhlükəli olan və qanunla qadağan edilmiş ifadələr (təhqir, böhtan, yalan məlumat, nifrət nitqi, separatçı çağırışlar və s.) ciddi hüquqi məsuliyyətə səbəb olur. İstər cinayət, istər inzibati, istərsə də mülki qaydada, belə söz və ifadələrə görə cərimələr, digər sanksiyalar və hətta azadlıqdan məhrumetmə cəzaları tətbiq edilə bilər. Buna görə də vətəndaşlar internetdə fikirlərini ifadə edərkən qanunun tələblərini nəzərə almalı, etik və hüquqi normaları aşmamağa diqqət etməlidirlər.