İsa Muğannanın fikir dünyası: İdeal dan doğan ideyalar

Ülvi AYDIN
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Zaman qatarı nə qədər sürətlə getsə də, ötən dövrlər ərzində baş verən mühüm proseslər tarixin yaddaşında qalmaqdadır. Xüsusən də ədəbi və ictimai hadisələr tarix səhifələrində məxsusi yerə malikdir. Hələ neçə yüz illər bundan öncə Xaqani Şirvaninin, Nizami Gəncəvinin və digərlərinin yazdığı əsərlər bu günün özündə də oxunur, xatırlanır, araşdırmaya cəlb edilir. Çünki bu əsərlər seçkinliyi və faydalılığı ilə tarix səhifələrində iz qoyub.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında da bu kimi tarixi siqlətə malik olan yazıçılar və onların keçdiyi yaradıcılıq yolu günümüzdə də xatırlanmaqdadır. XX yüzilliyin seçkin və mötəbər imzalarından olan Xalq yazıçısı İsa Hüseynovun (Muğannanın) yaradıcılığı da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ustad nasirin yaradıcılığı bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün mühüm mənbə kimi dəyərləndirilir. Lakin "İdeal" romanı yeni epoxanın və ya mərhələnin həm İsa Muğannanın yaradıcılığında, həm də Azərbaycan ədəbiyyatında başlanğıcı kimi səciyyələndirilə bilər. İsa Hüseynov "İdeal" romanını yazana qədər artıq tanınmış bir yazıçı idi. Onun imzası böyük maraqla izlənilirdi. Çünki o, əsərlərində gerçək məqamları bədii lövhələrlə ifadə edirdi. Bu da oxucunun ruhuna yaxın olduğundan oxucu onun qələm təcrübələrini böyük həvəslə gözləyir, hər bir yazdığı ədəbi nümunədə sanki öz yaşadıqlarını görürdü. Elə bu üzdən də yazıçı haqsız tənqidlərlə bərabər, haqlı təriflər də alırdı. Sözün gerçək mənasında İsa Hüseynov Azərbaycan ədəbiyyatında önəmli yer qazanıb. Nasirin "Saz", "Tütək səsi", "Teleqram", "Kollu Koxa", "Şəppəli", "Doğma və yad adamlar", "Yanar ürək" kimi əsərləri onu oxucunun yaddaşında möhkəm saxlayır. İsa Hüseynovun Azərbaycan şairi Nəsimidən bəhs edən "Məhşər" romanı ustad sənətkarı yaradıcılıq zirvəsinin ən yüksək qatına ucaldıb. Bilindiyi kimi, İsa Muğannanın yaradıcılığına münasibətin birmənalı olmamasının başlıca səbəbi onun sovet rejimi dövründə olanlara pərdə tutmaması, əksinə, yaşanan hadisələri fərqli boyalarla bədiiləşdirməsi idi. Ədib senzuranın qoyduğu çərçivələri hər zaman aşmağa çalışır, bu baxımdan da özünün və tanıdığı insanların bioqrafik cizgilərini ərsəyə gətirdiyi əsərlərdə nümayiş etdirərək istəyini reallaşdırırdı. İsa Hüseynov 80-ci illərə qədər yazdığı əsərlərdə xəlqi dəyərləri başlıca amil olaraq önə çəksə də, "Məhşər" romanından etibarən onda milli və dünyəvi ideyaların paralelləşdiyini görmək olur. "Məhşər" romanı yeni bir başlanğıca zəmin yaratmış oldu. Nasir "İdeal" romanını "Yanar ürək" və "Eşq dəlisi" adları ilə oxuculara təqdim etdi, lakin "İdeal" əsərinin yazılması ilə yeni bir yazıçı, modern baxış bucağı, ədəbiyyatda yeni bir istiqamət meydana gəldi. Romanın yazılmasından təqribən 40 ilə yaxın bir vaxt keçir. Ədib onu 1985-ci ildə çap etdirmiş, 1986-cı ildən əsərin ictimailəşməsi baş vermişdi. "İdeal" romanının ərsəyə gəlməsi ilə müəllif Muğanna imzasını qəbul etdi. Çoxsaylı tənqid və təqiblərdən sonra yeni imza və yeni ədəbi düşüncə tərzi ilə ədəbiyyat arenasında görünmək qələm sahibindən son dərəcə güc, böyük iradə və qətiyyət tələb edirdi. Amma bu yenilikçilik İsa Muğanna üçün heç də yad deyildi. Çünki o əvvəlki əsərlərində də yeni baxış bucağı ilə çıxış etmişdi. Nə qədər çoxsaylı tənqdilərə məruz qalsa da, öz əqidəsindən və mövqeyindən dönməmişdi. "İdeal"la başlanan bu yol "İdeal"la da sonlanmadı. İ.Muğannanın "İdeal"dan sonrakı dövr yaradıcılığı otuz ilə yaxın bir zamanı əhatə etdi. Nasirin "İdeal"dan başlayaraq irəli sürdüyü SafAğ elmi və OdƏr dili konsepsiyası "Qəbristan", "Cəhənnəm", "İsaHəq MusaHəq", "GurÜn", "Türfə" romanlarında "İlan dərəsi", "Qırx kisə qızıl", "Söz yarası" povestlərində yeni düşüncə cizgiləri müntəzəm şəkildə yayımlandı. Sözün böyük mənasında "İdeal" romanı sadəcə İsa Muğanna üçün bir yol olmadı. "İdeal" bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində modern bir cığırın açılışı oldu. Amma o izi, o cığırı hələ ki, İsa Muğannadan savayı gedən digər bir sənətkar yoxdur. "İdeal" romanı ədibin yaradıcılığında yeni istiqamət olmaqla bərabər, həm də yazıçıya qarşı olan haqsız tənqidlərə nöqtə qoyan bir əsər oldu.

Ədib "İdeal"ı qələmə almaqla yeni ideyaların yaranmasına rəvac verdi. Əsər həm həcmcə, həm də məzmunca özündə geniş məna ifadə etməkdədir. "İdeal"a qədər nasirin yaradıcılığı ədəbi və dil aspektindən təhlilə cəlb olunurdusa, romanının ərsəyə gəlməsi ilə fəlsəfi və tarixi istiqamətlər də özünü göstərməyə başladı. Bu da bir həqiqətdir ki, "İdeal" və onun ardıcılları olan ədəbi nümunələrdə OdƏr dilinin olması əsərlərə tədqiqatçıların yanaşmasını bir qədər dəyişdi. Bu səbəbdən Muğannanın yaradıcılığı elmi tədqiqatlardan kənarda qaldı. Amma burada da bir məqam xüsusi vurğulanmalıdır ki, nasirin yaradıcılığı kütləvilikdən çıxıb. İstər onun oxucusu, istərsə də tədqiqatçısı "İdeal" və onun davamında qələmə alınan əsərləri oxuyub dərk etmək üçün geniş dünyagörüşə və intelektual səviyyəyə malik olmalıdır. Nasir "İdeal"ı yazmaqla fərqli bir üslub ortaya qoydu. Yeni yazı üslubu və təfəkkürü onun oxucusunu və tədqiqatçısını azaltsa da, bununla bərabər, müəllifi seçkin yazıçıya çevirdi. Ədib əsərlərində əsasən təbəqələşmənin mənfi hal olduğunu göstərirdi. Amma bəlkə də heç özü istəmədən belə onun oxucuları arasında da təbəqələşmə yarandı. Yazıçı əsərlərinin təhlilinə maraq göstərənlərə yorulmadan OdƏr dili və SafAğ elmi haqqında danışır, izahlar verməkdən usanmırdı. 

Müəllif "İdeal"ı yazmaqla yalnız OdƏr dili və SafAğ elmini təbliğ etmir, əsərdə başlıca ideyalardan biri insanın ölümsüzlüyü idi. Bu mövzu həm Azərbaycan, həmdə dünya ədəbiyyatında yeni bir ideyadır. İsa Muğannaya görə insan ölmür, bir planetdən digər planetə köç edirdi. Məlum olduğu kimi, romanın baş obrazları arasında Səməd və Sultan Əmirlilər yer alıb. Səmədin atası Mədəd Əmirli Səməd uşaq ikən həlak olur. Mədəd Əmirlinin ölümünə səbəb kimi qəza hadisəsi ilə yanaşı, qəsd işinin olması da göstərilib. Müəllif əsərdə yazır ki, Mədəd Əmirli həlak olsa da, ölməyib, bir planetdən başqa bir planetə köç edib. Bu kimi halları oxucu Sultanla Səmədin dialoqlarında müşahidə edə bilir. Sultan qardaşı oğlundan atasını görüb-görmədiyini soruşur. Səməd atasını gördüyünü bildirsə də, onu gördükdə vahimələndiyini qeyd edir. Söhbətdən belə aydın olur ki Mədəd də Səmədi görürmüş. Müəllifin bu kimi fikirləri sonrakı əsərlərdə də özünü göstərməkdədir. "Qəbiristan" romanında polis kapitanı Səmi yaralanarkən atası Səməd Əmirlini görür. Yazıçı bioqrafiyasında qeyd edib ki, 2005-ci ildə kliniki ölüm keçirərkən atası Mustafa Hüseynovla görüşmüşdü. "İdeal"da digər bir mühüm məsələ o idi ki, müəllifə görə biz təhrif olunmuş dünyada yaşayırıq. İnsanlar təhrif dünyadan uzaq olmaq üçün saflaşmalı, təmizlənməli və elmlərə yiyələnməlidir. Romanın qapalı dünya bəhsində ədib daha çox tarixi konteksdən çıxış edir. Roman tarixi yük daşımaqla bərabər, bəzi fəlsəfi baxışları da özündə cəmləşdirir. "İdeal"dan başlanan ölümsüzlük anlayışı "İlan dərəsi" povestində başqa bir xətt üzrə özünü göstərir: əsərin əsas surətlərindən olan Musa ağa və ya Süleyman peyğəmbər (ƏsƏlMən) povestin sonunda işıq gəmisinə minərək "Olam" adlanan başqa bir planetə köç edir. Bu kimi hadisələr ədəbiyyat üçün yeni yanaşma olmaqla bərabər, həm də elmi ictimaiət üçün heyratamiz bir hadisə idi. Nasirin "İdeal" və sonrakı əsərləri özünün qeyd etdiyinə görə ona Ün vasitəsi ilə göndərilirdi. İsa Muğanna bioqrafiyasında qeyd edir ki, Kinomatoqrafiya Komitəsinin çardağında oturub işləyərkən ona dəfələrlə Ün göndərilib. Cəmiyyətdə rezonans doğuran "İdeal" göndərilən Ünün nəticəsi olaraq oxuculara təqdim edilmişdi. Bu romandan sonra yazılan əsərlərdə "İdeal"da baş verən hadisələr zaman-zaman fərqli rakurslardan təqdim olunub. Bu baxımdan nasirin "İdeal"la başlanan dövr yaradıcılığını Ün ədəbiyyatı kimi də səciyyələndirmək olar. İsa Muğanna ikinci doğuluş fikrini söyləyərkən insanın beyninin saflaşmasını da bu yöndə nəzərdə tuturdu. Ədib "Cəhənnəm" romanında yazır ki, Bünyad bəyin beyni qəti şəkildə zəhərlənmişdi. Bünyad zorakılıq, şəhvət və şərab düşkünü idi. Hurilər Bünyadı göy planetinə aparırlar ki, beynini saflaşdırmağa cəhd göstərsinlər. Bütün cəhdlərə baxmayaraq,  beyni hədsiz dərəcədə zəhərlənən Bünyad bəyin beynini saflaşdırmaq mümkün olmur. Bu məsələyə digər bir baxış bucağından yanaşsaq, insanın ikinci doğuluşu dedikdə hər kəs gördüyü işlərlə tarixin yaddaşında qalır ki, bu da onun əbədi yaşamasına səbəb olur. Sanki insan ikinci dəfə doğulur və onun əməlləri onu əbədi yaşadır.

Ustad sənətkarın "İdeal"la başlanan dövrdəki yaradıcılığının məhsullarından biri də "GurÜn" romanıdır ki, bu əsər şərti olaraq üç kitaba bölməyə bölünür: elm, din və dil. Bu əsər də müəyyən mənada tarixi yükə malikdir. Romanın əvvəlində böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi ilə Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin hökmdarı Məhəmməd Cahan Pəhlivan qarşılaşdırılır və Nizami Gəncəvi Məhəmməd Cahan Pəhlivana elm öyrənməyin vacib olduğunu bildirir. İsa Muğanna əsərdə bu xətti xüsusi qeyd etməklə bütün dünyanı elmin xilas edəcəyinə bir daha işarə etmiş olur. Yazıçı romanın dil adlanan bölməsində özünə müraciət edərək bildirir: "1985-ci ili xatırla, Muğanna! "İdeal" əsərini yazmaqla sən elmimizi bərpa etməyə ehtiyac duyurdun". Müəllifə görə, cəmiyyət elmə istinad etməklə təhrif dildən, yad sözlərdən kənar durmalıdır. Danışarkən sözləri düzgün mənada ifadə etməyi İsa Muğanna vacib şərt sayırdı. Nasir əsərində göstərirdi ki, Bərdə bir od, Nüşabə içməli su mənalarını daşıyır. "İdeal" romanından doğan ideyalardan olan təhrifli dil anlayışı İsa Muğannanın yalnız "GurÜn" romanında deyil, "İsə Həqq, Musa Həqq" romanında da müəyyən aspektlərdən özünü göstərirdi. Ədib romanda qeyd edirdi ki milli şüur, milli düşüncə və milli dilin inkişafı bir xalqın uzun müddət əbədi yaşamasına zəmin yaradır. Yazıçının qeyd etdiyi bu məqamları günümüzlə müqayisə etsək, günümüzdə də müəyyən sözlərin deyilişində yanlışlığın olduğunu görürük. Buna misal olaraq filan sözünü falan, yanlış sözünü yalnış, mümkün sözünü münkün kimi ifadə etmək, böyüməkdə olan nəsillərin yaddaşına bu və ya digər sözləri səhv tərzdə ötürmək deməkdir. Məsələni bu rakursdan dəyərləndirsək, doğrudan da, İsa Muğannanın yazdığı kimi, ana dilimizdən düzgün istifadə mühüm bir məsələdir.

Yazıçının "İdeal"da təcəssüm etdirdiyi ideyalar yalnız onun əsərlərində deyil, bu gün müəllif haqqında aparılan tədqiqatlarda da müəyyən məqamlarda yer alır və həmin ideyalara münasibət bildirilir.

Ümumən İsa Muğannanın bədii irsi insanşünaslığa və humanizmə böyük töhfələr olaraq ədəbiyyat tarixində qalacaq.