Kişi zorakılığının sosial analizi

Kişilər üzərində zorakılıq uzun illərdir “görünməyən problem” olaraq qalır. Cəmiyyətin yaratdığı “güclü kişi” obrazı bu mövzunu kölgədə saxlayıb. Əksər hallarda zorakılıq dendi mi, ictimai şüur dərhal qadınlara qarşı yönəlmiş zorakılığı xatırlayır. Halbuki, kişilər də həm ailə daxilində, həm də sosial münasibətlərdə zorakılığın qurbanına çevrilə bilirlər. Burada əsas sual yaranır: niyə bu mövzu az görünür? Cavab sadə deyil. Bir tərəfdən, kişilərin zorakılığı gizlətməsi onlardan gözlənilən “səssiz güc” obrazı ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, hüquqi və sosial mühit kişilərin qurban statusunu qəbul etməkdə çətinlik çəkir. Bu isə statistik məlumatların natamam qalmasına, real halların isə susdurulmasına gətirib çıxarır. Bu araşdırma kişilər üzərindəki zorakılığı sosial, psixoloji və hüquqi aspektlərdən təhlil edir. Məqsəd yalnız problemə işıq tutmaq deyil, həm də onun görünməyən tərəflərini göstərməkdir.

Zorakılıq yalnız fiziki güc tətbiqi deyil. O, insanın iradəsinə qarşı zorakı müdaxilədir. Psixoloji, iqtisadi və sosial təzyiqlər də bu çərçivəyə daxildir. BMT zorakılığı “qarşı tərəfi zərərli vəziyyətə salan, onu istəklərindən kənar davranışa məcbur edən güc tətbiqi” kimi müəyyənləşdirir. Bu, həm açıq (döymək, hədə-qorxu), həm də gizli (izolyasiya, maliyyə azadlığını məhdudlaşdırmaq) formalarda özünü göstərə bilər.

Patriarxal mədəniyyət zorakılığın əsas zəminlərindən biridir. Çünki gender rolları əvvəlcədən bölünür: kişi “güclü”, qadın isə “müdafiəyə möhtac” obrazında təqdim olunur. Bu yanaşma zorakılığı yalnız qadınların problemi kimi göstərir. Amma paradoks ondadır ki, eyni patriarxallıq kişiləri də qurban edə bilir. Məsələn, kişi emosiyalarını gizlətməyə, “sakit qalmağa” məcbur edilir. Bu isə zorakılığa məruz qaldıqda onun kömək istəməsini çətinləşdirir.

Ənənəvi yanaşmada zorakılıq qadına yönəlmiş “asimmetrik güc” hesab edilir. Lakin reallıqda kişilər də həm ailə daxilində, həm ictimai mühitdə gücün hədəfinə çevrilirlər. Burada paradoks yaranır: cəmiyyət zorakılığı kişiyə qarşı tanımaqda çətinlik çəkir. Çünki “kişi əgər döyülürsə, deməli, kişiliyini itirib” kimi stereotiplər var. Bu isə həm hüquqi sistemdə, həm də gündəlik sosial münasibətlərdə görünməyən boşluqlar yaradır.

Ən çox görünən forma fiziki zorakılıqdır, amma ən az etiraf ediləndir. Araşdırmalar göstərir ki, bəzi kişilər ailədaxili münaqişələrdə fiziki gücün qurbanı olur. Lakin bunu dilə gətirməkdən çəkinirlər. Çünki cəmiyyətin gözündə “kişinin döyülməsi” zarafata çevrilir, ciddi məsələ kimi qəbul edilmir. Halbuki, bu, real sağlamlıq problemləri – qırıq sümüklərdən tutmuş, xroniki travmalara qədər nəticələr doğurur. Psixoloji zorakılıq daha çox sözlərdə gizlənir: alçaltmaq, təhqir etmək, daim tənqid altında saxlamaq. Kişilər üçün ən ağır tərəf isə odur ki, belə davranış “normal ailə ünsiyyəti” kimi təqdim olunur. Uzunmüddətli psixoloji təzyiq depressiyaya, özünəinamın itirilməsinə və hətta intihar riskinə gətirib çıxara bilir. İqtisadi zorakılıq adətən qadınlara qarşı qeyd edilsə də, kişilərə də tətbiq olunur. Məsələn, həyat yoldaşının işləməsinə qadağa qoyulması, qazandığı pulun əlindən alınması və ya maliyyə qərarlarında söz haqqının verilməməsi. Bu hal kişini həm sosial, həm də iqtisadi cəhətdən asılı vəziyyətə sala bilər.

Kişidən daim güclü olmaq, ağlamamaq, susmaq, qorxularını gizlətmək tələb olunur. Bu gözlənti zorakılıq qurbanı olan kişiləri görünməz edir. Çünki kişi “kömək istəyirsə”, artıq cəmiyyətin gözündə zəif sayılır. Bu isə zorakılığın davam etməsi üçün səssiz zəmin yaradır. Araşdırmalar göstərir ki, zorakılığa məruz qalan kişilərin çox az hissəsi bunu polisə və ya sosial xidmətlərə bildirir. Əksəriyyət isə “utanc” hissi ilə susur. Məsələn, Britaniyada aparılan sorğuda zorakılıq qurbanı olan kişilərin yalnız 19%-i hadisəni rəsmiləşdirməyə cəsarət edib. Qalanları isə susaraq problemi gizlədib. Uzunmüddətli zorakılıq psixoloji travma yaradır. Kişilər tez-tez depressiya və özünəqapanma yaşayır, amma bunu açıq şəkildə ifadə etmir. Bu, bəzən aqressiyaya və ya alkoqol istifadəsinə gətirib çıxarır. Yəni zorakılıq yalnız fərdi zədələmir, həm də ailə və sosial mühitdə yeni gərginliklər doğurur.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində zorakılıq halları müxtəlif formada nəzərdə tutulur: Cinayət Məcəlləsində fiziki təcavüz, təhqir və hədə-qorxu, İnzibati Xətalar Məcəlləsində isə ailədaxili zorakılıq və ictimai asayişi pozan hallarla bağlı maddələr mövcuddur. Amma praktikada bu qanunların icrası gender balansına görə asimmetrikdir. Qadın və uşaq qurbanlar üçün ayrıca müdafiə mexanizmləri yaradılıb. Sığınacaqlar, qaynar xətlər, QHT layihələri. Kişilər üçün isə belə bir infrastruktur yoxdur. Beynəlxalq sənədlərdə də oxşar vəziyyət var. Məsələn, İstanbul Konvensiyası əsasən qadınlara qarşı zorakılığın qarşısını almağa yönəlib. Kişilərin qurban kimi müdafiəsi yalnız dolayı şəkildə qeyd edilir. Bu isə Azərbaycanda da hüquqi çərçivənin kişi qurbanlara yönəlik mexanizmlərini zəif saxlayır.

Rəsmi olaraq, polis hər bir zorakılıq müraciətini qəbul etməyə borcludur. Amma kişilər polisə müraciət etdikdə tez-tez qeyri-ciddi yanaşma ilə üzləşirlər. Müsahibələrdən bəlli olur ki, bəzi hallarda polis əməkdaşları kişiyə “evinizdə dava olubsa, özünüz həll edin” deyərək işi rəsmiləşdirmir. Bu yanaşma zorakılığın görünməməsinə səbəb olur. Sosial xidmətlərdə də eyni boşluq var. Qadın sığınacaqları və qadın dəstək mərkəzləri mövcuddur, lakin kişilərə yönəlik ayrıca mərkəz yoxdur. Əgər kişi zorakılıq qurbanıdırsa, onun müraciət edə biləcəyi yeganə yer ümumi psixoloji mərkəzlər və ya hüquqi yardım xidmətləridir. Bu isə çox hallarda kifayət etmir.

Ən ciddi problem qurban statusunun tanınmasıdır. Əgər qadın zorakılığa məruz qalırsa, hüquqi prosesdə avtomatik olaraq “qurban” statusu alır. Kişi üçün isə vəziyyət fərqlidir. O, zorakılığa məruz qaldığını sübut etməlidir. Bu da həm hüquqi, həm də sosial çətinlik yaradır. Məsələn, məhkəmə proseslərində kişilərin təqdim etdiyi şikayətlər bəzən “ailə mübahisəsi” kimi qiymətləndirilir. Qadınların şikayəti isə daha çox ciddiyə alınır, çünki qanunvericilik qadınların müdafiəsini prioritetləşdirir. Bu, kişilərin hüquqi müdafiə imkanlarını zəiflədir.

Rəsmi statistika zorakılıqla bağlı ümumi rəqəmləri açıqlayır, amma kişilərə aid göstəricilər ya ayrılmır, ya da çox kiçik görünür. Əslində isə məsələ müraciətlərin azlığındadır. Kişilər polisə və ya sosial xidmətlərə müraciət etməkdən çəkinirlər. Azərbaycan cəmiyyətində kişilərin zorakılıq qurbanı olması çox vaxt istehzaya çevrilir. Televiziya verilişlərində və sosial şəbəkələrdə “arvadından şillə yeyən kişi” zarafat mövzusu kimi təqdim olunur. Bu yanaşma kişilərin öz hekayələrini gizlətməsinə səbəb olur. Halbuki, bu hekayələr yalnız şəxsi həyat deyil, həm də sosial siyasət üçün əhəmiyyətlidir.

Bir nümunə: QHT-lərin araşdırmalarında bəzi kişilər həyat yoldaşlarından və ya valideynlərindən fiziki zorakılıq gördüklərini bildiriblər. Amma onlar bunu ictimailəşdirməyiblər, çünki “qohumların və dostların gülüşünə səbəb olmaqdan” qorxublar. Beləliklə, statistika kasad qalır, problem isə kölgədə yaşayır.

Böyük Britaniyada aparılan bir araşdırmaya görə, 2022-ci ildə zorakılıq qurbanlarının 35%-i kişilər olub. Lakin onların yalnız kiçik bir hissəsi hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət edib. ABŞ-da isə kişi qurbanların əksəriyyəti zorakılıq hallarında ya “ailədaxili mübahisə” çərçivəsində gizlədilib, ya da “kişi dözər” yanaşması ilə rəsmiləşdirilməyib. Avstraliyada aparılan bir sorğu maraqlı nəticə ortaya qoyub: zorakılığa məruz qalan kişilərin 40%-i bunu heç kimə danışmayıb, çünki “ciddi qəbul olunmayacaqlarını” düşünüblər. Bu rəqəmlər göstərir ki, problem yalnız milli deyil, qlobaldır.

Azərbaycan reallığında kişilərin zorakılıq hekayələri çox nadir hallarda ictimaiyyətə çıxır. Bəzən mediada xəbər başlıqları görünür: “Arvad ərini bıçaqladı”, “Ailədaxili mübahisədə kişi döyülüb”. Amma bu xəbərlər tez bir zamanda gündəmdən çıxır və dərin təhlil edilmir. Müsahibələrdə bəzi kişilər açıq etiraf ediblər ki, həyat yoldaşlarının və ya ailə üzvlərinin fiziki zorakılığına məruz qalıblar. Amma polisə müraciət etməkdən çəkiniblər – çünki ya zarafata çevriləcəyindən, ya da ailənin “şərəfini” zədələyəcəyindən qorxublar. Azərbaycanın kənd yerlərində isə zorakılıq çox vaxt valideyn-oğul münasibətlərində görünür. Atanın oğlunu döyməsi, sərt tənbeh etməsi “tərbiyə” adı ilə legitimləşdirilir. Amma bu, uzunmüddətli psixoloji izlər qoyur. Yetkin yaşda həmin oğlan öz travmasını gizlətməklə yanaşı, bəzən zorakılığı təkrar istehsal edir.

Kişilərə qarşı zorakılığın görünməməsi əsasən cəmiyyətin “kişilər güclüdür, dözməlidir” stereotipləri ilə bağlıdır. Bu stereotipləri aradan qaldırmaq üçün təhsil və maarifləndirmə proqramları vacibdir. Məktəblərdə, universitetlərdə və ictimai kampaniyalarda zorakılığın hər kəsə (qadına, kişiyə, uşağa) zərərli olduğu vurğulanmalıdır. Qanunvericilikdə və sosial layihələrdə zorakılıq qurbanları yalnız qadın kimi təqdim olunur. Bunun dəyişdirilməsi üçün kişi qurbanların mövcudluğu görünən edilməlidir. QHT-lər, media və dövlət qurumları kişi qurbanların hekayələrini ictimailəşdirərək, həm də hüquqi müdafiə mexanizmlərinin aktiv işləməsini təmin edə bilər. Kişilər üçün ayrı psixoloji yardım mərkəzləri, sığınacaqlar və qaynar xətlər yaradılmalıdır. Hüquqi sahədə isə müraciət və məhkəmə proseslərini kişi qurbanlar üçün sadələşdirilmiş, həm də qınaqdan azad edilmiş mexanizmə çevirmək vacibdir. Psixoloji dəstək zorakılıqdan sonra travmanın qarşısını almaq üçün ən önəmli alətlərdən biridir. Media və pop-mədəniyyət cəmiyyətdə stereotipləri gücləndirə və ya zəiflədə bilər. Buna görə televiziya, kino, sosial şəbəkələr və jurnalistika kişi qurbanların hekayələrini ciddiyyətlə təqdim etməlidir. Kampaniyalar həm kişi qurbanları maarifləndirə, həm də cəmiyyətdə empatiya yarada bilər. Cəmiyyət kişi qurbanlara qarşı daha dəstəkçi olmalıdır. Ailə, dost və iş mühiti zorakılıq hallarında şəxsin yanında durmalıdır. Həmçinin, dövlət və qeyri-dövlət qurumları arasında əməkdaşlıq artırılmalı, kişi qurbanların hüquqi və psixoloji dəstəyə çıxışı asanlaşdırılmalıdır.

Nəticə olaraq, kişilərə qarşı zorakılıq görünməz, lakin real problemdir. Onun səbəbləri patriarxal stereotiplər, hüquqi boşluqlar və sosial qınaqdır. Çıxış yolu isə stereotiplərin dəyişdirilməsi, hüquqi və psixoloji dəstək mexanizmlərinin gücləndirilməsi, həmçinin cəmiyyətin empatiya və maarifləndirilməsindən keçir.

Nigar Şahverdiyeva