Kosmosda mədəni irs mübahisəsi: Aydakı ilk izlər necə qorunacaq?

Artıq Ayda da tarixi abidələrdən danışa biləcəyimiz bir dövrə daxil oluruq, çünki təxminən 60 il əvvəl Ay səthində buraxılan insan izləri getdikcə "tarixi miras” statusu qazanmağa başlayır.

Qaynarinfo xəbər verir ki, Ay missiyalarının həm dövlət dəstəyi alan kosmik agentliklər, həm də özəl sektorun artan marağı ilə sürət qazanması, yeni bir sualı gündəmə gətirib: Ayın səthindəki tarixi ərazilər necə qorunacaq?

Xüsusilə NASA-nın "Artemis” proqramı çərçivəsində qarşıdakı illərdə planlaşdırılan intensiv missiyalar, 1969-cu ildən bəri toxunulmamış bəzi ərazilərin zərər görmə riskini artırır. Ayın ilk kəşf izləri yalnız elmi deyil, həm də mədəni və tarixi baxımdan mühüm dəyərə malikdir. Bu səbəblə, mütəxəssislər Ayın bu "irsi əraziləri” üçün müvafiq qoruma siyasətlərinin formalaşdırılmasının vacibliyini vurğulayırlar.

Ay 2025 Dünya İzləmə Siyahısında

Dünya Abidələr Fondu ("World Monuments Fund” – WMF) Ayı 2025-ci ilin "İzləmə Siyahısı”na daxil edərək risk altındakı tarixi ərazilər arasında göstərib. Bu siyahıya düşən məkanlar adətən ciddi təhdidlərlə üzləşir və təcili qoruma strategiyalarına ehtiyac duyurlar. WMF, Ayda aparılan enişlərin gələcəkdə geri dönməz zərərlərə səbəb olmaması üçün Antarktika Sazişinə bənzər beynəlxalq bir qoruma protokolu təklif edir.

Bu çağırış, Beynəlxalq Abidə və Tarixi Yerlər Şurası (ICOMOS) kimi bir çox beynəlxalq aktor tərəfindən də dəstəklənir. WMF hal-hazırda kosmosdakı mədəni irsin qorunması ilə bağlı ortaq prinsiplər və uzunmüddətli hədəflər üzərində işləmək üçün beynəlxalq tərəfdaşları bir araya gətirməyə çalışır.

Kim haraya ayaq basacaq?

Ayda artan fəaliyyətlər eyni zamanda eniş yerləri üzərində qeyri-müəyyənliklər yaradır. Xüsusilə daha əvvəl edilən missiyaların izlərinin yerləşdiyi bölgələrə ikinci dəfə eniş edilməsi həm elmi, həm də etik müzakirələrə yol açır.

"For All Moonkind” kimi təşkilatlar bu ərazilərin qorunmasına yönəlik milli və beynəlxalq hüquqi tənzimləmələrə töhfə verir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nəzdində fəaliyyət göstərən Kosmosdan Sülh Məqsədilə İstifadə Komitəsi (COPUOS) isə Ay fəaliyyətlərinin davamlılığını təmin etmək üçün "Ay Fəaliyyətləri Məsləhətçi Əlaqələndirmə Qrupu” (ATLAC) adlı yeni təşəbbüs başladıb.

Balanslı hüquqi çərçivəyə ehtiyac var

Bu təşəbbüslərin məqsədi həm Ay səthinə sərbəst çıxışı təmin etmək, həm də yüksək tarixi və elmi dəyərə sahib bölgələrin zərər görməsinin qarşısını almaq üçün balanslı hüquqi baza formalaşdırmaqdır.

Bununla belə, bu qoruma səylərinin maraqlı bir yan təsiri də ola bilər. Əgər həmin bölgələrə eniş qadağan olunsa, bu qərar 1969-cu ildə Ay enişinin gerçək olub-olmadığını hələ də sorğulayan konspirologiya nəzəriyyəçilərinə yeni arqumentlər verə bilər. Bəzi qruplar, "görünməyən” bu sahələrin keçmiş missiyaların reallığını sual altına almaq üçün istifadə olunacağını irəli sürür.

Bu səbəbdən həm kosmik tarixin qorunması, həm də gələcək nəsillərə doğru və əlçatan məlumat ötürülməsi arasında həssas bir tarazlıq qurulmalıdır. Qarşıdakı illərdə atılacaq addımlar təkcə texniki deyil, həm də mədəni və ictimai cəhətdən önəmli nəticələr doğuracaq kimi görünür.

Aydın