Milyardlıq satınalmalar: Rəqabət azalır, bir mənbədən alışlar artır

Azərbaycanda büdcə şəffaflığı sahəsində dövlət satınalmalarına yönəldilən vəsaitlər əsas problemlərdən biri olaraq qalır.

Oxu.Az Hesablama Palatasının məlumatlarına istinadən xəbər verir ki, ən problemli məqamlardan əsası bir mənbədən satınalma üsulunun geniş yayılmasıdır. 2024-cü ildə keçirilən 19 min 602 satınalmanın 49.9 faizi say baxımından, 54.4 faizi isə məbləğ baxımından məhz bu üsulla həyata keçirilib. Üstəlik, təhlillər göstərir ki, bəzi hallarda bazarda rəqabət olduğu halda belə "tək təchizatçı" əsası ilə bir mənbədən satınalma metoduna üstünlük verilib.

Qeyd edək ki, dövlət satınalmalarının ümumi daxili məhsula (ÜDM) nisbəti dövlətin mal və xidmətlərin alınması yolu ilə iqtisadiyyata töhfəsini, başqa sözlə, dövlətin iqtisadiyyata təsir səviyyəsini səciyyələndirən göstəricilərdən biridir. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) ölkələri üzrə dövlət satınalmalarının ÜDM-ə ortalama nisbəti 13%, dövlət büdcəsi xərclərinə ortalama nisbəti təxminən 28%-dən yüksəkdir. 2024-cü il üçün Azərbaycanda bu göstəricilər müvafiq olaraq 7.8% və 26.1% təşkil edib. .

2024-cü ildə Azərbaycanda dövlət satınalmalarına ümumilikdə 9 milyard 845 milyon manat vəsait xərclənib. Bu məbləğin 5 milyard 355 milyon manatı bir mənbədən satınalma üsulu ilə həyata keçirilib.

Digər ciddi problem müsabiqə əsaslı satınalmaların payının azalmasıdır. 2024-cü ildə bu metodların ümumi satınalmalardakı payı məbləğ baxımından 45.6 faizə düşüb ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 16.6 faiz bəndi azalma deməkdir. Xüsusilə təkliflər sorğusu metodunun yeni qanunvericilikdə ləğv edilməsi rəqabətli mexanizmləri zəiflədib.

Hesablama Palatası hesab edir ki, satınalmalarda planlaşdırma zəifliyi diqqətçəkən problemlərdən biridir. Belə ki, satınalmaların 69.1 faizi ilin ikinci yarısında, 37.9 faizi isə təkcə IV rübdə həyata keçirilib. Bu isə ilin sonunda avans ödənişlərinin artmasına və növbəti il üçün əlavə maliyyə öhdəliklərinin yaranmasına risk yaradır.

Eyni zamanda, ehtimal olunan qiymətlə yekun müqavilə məbləği arasında kəskin fərqlər aşkarlanıb. 2024-cü ildə rəqabətli satınalmaların 43.1 faizində yekun qiymət ehtimal olunan dəyərdən 20 faizdən çox fərqlənib. Bəzi hallarda bu fərq 50 faizdən də yüksək olub ki, bu da qiymətlərin düzgün hesablanmaması və ya satınalma predmetində ciddi dəyişikliklər edilməsi riskini artırır.

Digər problem isə satınalmaların ləğv edilməsinin yüksək səviyyədə olmasıdır. İl ərzində 2 min 259 müsabiqə əsaslı satınalma ləğv edilib ki, bu da ümumi rəqabətli satınalmaların 23 faizinə bərabərdir. Ləğvlərin əsas səbəbləri rəqabətsizlik, təklif verənlərin sayının az olması və qiymətlərin ehtimal olunan dəyərdən yüksək olmasıdır.

Bundan əlavə, hesabatlılıq və məlumat uyğunsuzluğu da narahatlıq doğurur. Hesablama Palatasına təqdim olunan məlumatlarla "etender.gov.az" portalındakı göstəricilər arasında müqavilə məbləği, qalib təchizatçı və satınalma predmetləri üzrə fərqlər aşkar edilib. Hətta bəzi hallarda 2025-ci ilə aid büdcə vəsaiti hesabına nəzərdə tutulan satınalmaların 2024-cü ilin hesabatına daxil edildiyi müşahidə olunub.

Elmidar Əliyev