Özbəkistan davamlı inkişaf və regional inteqrasiya məsələlərində ECO nun əsas tərəfdaşı

Qlobal təcrübə inandırıcı şəkildə sübut edir ki, davamlı iqtisadi tərəqqi beynəlxalq əməkdaşlıq biliklərin və resursların mübadiləsi olmadan mümkün deyil. Bu prosesdə Mərkəzi və Cənubi Asiya, Yaxın Şərq və Qafqaz ölkələrini birləşdirən İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (ECO) mühüm rol oynayır.  Təşkilat 8 milyon kvadrat kilometr ərazidə 500 milyondan çox insanı əhatə etməklə qarşılıqlı əlaqə və inteqrasiyanı təşviq edir. Ötən il üzv ölkələrin ümumi ÜDM-i 2,5 trilyon dolları ötüb.
Son illər Özbəkistan ECO-nun işində fəal iştirak edir. Ölkə təşkilata üzv dövlətlərlə qarşılıqlı fəaliyyət zamanı və birgə layihələrin həyata keçirilməsində toplanmış təcrübəyə əsaslanaraq əməkdaşlığın inkişafına və regional əlaqələrin möhkəmlənməsinə kömək edir.

Özbəkistanın ECO ilə qarşılıqlı əməkdaşlığının tarixi konteksti

Özbəkistan 1992-ci ildə ECO-ya üzv olub. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, Daşkəndin təşkilatın fəaliyyətində aktiv iştirakı 2016-cı ildən, ölkənin Prezident Şavkat Mirziyoyevin rəhbərliyi altında açıqlıq və çoxvektorlu diplomatiya kursu götürdüyü vaxtdan başlayıb. Özbəkistanın ECO-da artan iştirakı təkcə bəyannamələrdə deyil, həm də əməli fəaliyyətlərdə ifadə olunub. Xüsusilə, ölkə təşkilatla qarşılıqlı əlaqəsini xeyli genişləndirib və dərinləşdirib: Özbəkistan nümayəndələri müntəzəm olaraq İƏT-in əsas tədbirlərində, o cümlədən Xarici İşlər Nazirləri Şurasının (XİN) iclaslarında və yüksək səviyyəli sammitlərdə iştirak etməyə başlayıblar. Bundan əlavə, Özbəkistan mövcud sənaye qruplarının və komissiyalarının işinə fəal qoşulub, həmçinin qarşılıqlı fəaliyyətin prioritet sahələrində yeni strukturların yaradılması təşəbbüslərini irəli sürüb. Artan əməkdaşlığın mühüm göstəricisi ECO-nin Baş katibləri – Xəlil Akçi, Hadi Süleymanpur və Xusrav Nozirinin, eləcə də onların bir sıra müavinlərinin Daşkəndə səfərləri olub ki, bu da Özbəkistanın təşkilatda artan rolunu vurğulayır.

Tərəfdaşlığın inkişafında əlamətdar mərhələ Özbəkistanın təşkilata tamhüquqlu üzvlüyü üçün hüquqi baza yaradan və ECO-ya üzv dövlətlərlə daha dərin və sistemli qarşılıqlı fəaliyyət üçün yeni imkanlar açan İzmir Müqaviləsinin (ECO Nizamnaməsi) ratifikasiyası haqqında qanunun qəbul edilməsi oldu. Tərəfdaşlıq əlaqələrini fəal şəkildə inkişaf etdirən Özbəkistan ilk dəfə 2022-ci ildə təşkilata sədrliyi qəbul edib və bunu “ECO-da Əlaqələrin Gücləndirilməsi İli” devizi altında həyata keçirib.

Sədrlik dövründə 25-dən çox beynəlxalq tədbir, o cümlədən biznes forumlar, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, turizm və digər sahələr üzrə nazirlərin görüşləri keçirilib. Növbəti ilin noyabrında ölkə “Birgə iqtisadi sabitliyə və tərəqqiyə doğru” devizi altında keçirilən 16-cı sammitə ev sahibliyi edib.  Daşkəndin ECO çərçivəsində belə dinamik siyasəti birlik sahəsində əlaqələrdə nəzərəçarpacaq irəliləyişlərə səbəb olub, praktiki olaraq onlar arasında qarşılıqlı əlaqənin möhkəmlənməsinə töhfə verib.

Özbəkistan tərəfi ilə ECO arasında əlaqələrin sıxlığı, İzmir Müqaviləsinin ratifikasiyası ölkəmizin alyansla münasibətlərinin keyfiyyətcə yeni səviyyəyə keçməsindən xəbər verir, həmçinin ECO-nun Özbəkistanla tərəfdaşlığın inkişafına artan marağının əyani sübutudur. Bununla bağlı ECO-nun Baş katibi Xusrav Noziri Özbəkistanın təşkilatdakı fəal mövqeyinin ölkənin son illərdəki təsirli inkişaf səylərinin bir hissəsi olduğunu qeyd edərək, Daşkəndin təşkilatda artan rolunu vurğulayıb və bunun təşkilatın böyüməsinə, inkişafına çox müsbət töhfə verdiyini vurğulayıb.
İqtisadi qarşılıqlı fəaliyyət əməkdaşlığın təməli kimi

Özbəkistan ECO-ya üzv ölkələr arasında mühüm yer tutur. 37 milyon nəfərdən çox əhalisi olan Özbəkistan Mərkəzi Asiyada ən böyük istehlak bazarını və əmək ehtiyatını təşkil edir.  2024-cü ildə ölkənin ÜDM-i 115 milyard dolları ötüb ki, bu da onun regionun ən dinamik inkişaf edən iqtisadiyyatlarından biri statusunu təsdiqləyir. Təbii ehtiyatların, o cümlədən qaz, qızıl, uran və misin əhəmiyyətli ehtiyatları ərzaq təhlükəsizliyini və ixrac potensialını təmin edən güclü kənd təsərrüfatı sektoru ilə tamamlanır.

ECO ölkələri Özbəkistanın əsas ticarət tərəfdaşları sırasındadır. Bu ölkələrlə ticarətin həcmi dinamik şəkildə artır, balansla səciyyələnir və ölkəmizin xarici ticarətinin ümumi həcminin təxminən 20%-ni təşkil edir. 2024-cü ildə Özbəkistan və İƏT ölkələri arasında qarşılıqlı ticarətin həcmi təxminən 12 milyard dollar təşkil edib. Bu rəqəm 2023-cü ilin rekord səviyyəsindən (12,9 milyard dollar) bir qədər aşağı olsa da, qlobal qeyri-sabitlik şəraitində belə iqtisadi əlaqələrin davamlılığını təsdiq edir və əhəmiyyətli artım potensialını saxlayır.

2024-cü ilin sonuna Özbəkistanın İƏT ölkələri ilə ticarət dövriyyəsində ən böyük payı Qazaxıstan (4,2 milyard dollar - 35%) və Türkiyə (3,1 milyard dollar - 25,8%), sonrakı yerləri Türkmənistan (1,1 milyard dollar - 9,2%), Tacikistan (1,1 milyard dollar - 9,2%), Qırğızıstan (846,4 milyon dollar - 7%), Əfqanıstan (1,1 milyard dollar - 9,2%), İran (448 milyon dollar - 3,7%), Pakistan (400 milyon dollar - 3,3%) və Azərbaycan (252 milyon dollar - 2,1%) tutub.

Özbəkistanda iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində ECO ölkələrinin kapitalı ilə 4 minə yaxın müəssisə qeydiyyatdan keçib ki, bu da xarici investorların ölkənin iqtisadi siyasətinə və onun investisiya mühitinə ciddi inamından xəbər verir. Mövcud vəziyyəti təhlil edən iqtisadçılar diqqəti əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi üçün mövcud böyük potensiala yönəldirlər. Aşqabadda keçirilən İƏT-in 15-ci sammitində Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev çıxışında təşkilata daxil olan ölkələrin potensialından tam istifadə edilməsinin və İƏT-in perspektivləri 2025 proqramı əsasında ticarət-iqtisadi və investisiya əlaqələrinin daha da genişləndirilməsinin vacibliyini qeyd edib. Bu baxımdan o, yenilənmiş Ticarətin Asanlaşdırılması Sazişinin bağlanmasını təklif edib və ticarət maneələrinin aradan qaldırılması, gömrük prosedurlarının rəqəmsallaşdırılması və elektron ticarətin inkişafının vacibliyini vurğulayıb.  Onu da qeyd edək ki, Özbəkistan Prezidentinin tapşırığına əsasən, qarşılıqlı sərmayələrin axınının artırılması və qorunması, sənaye sahəsində əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi məqsədilə “Birgə Fəaliyyət Proqramı” hazırlanıb və Katiblik tərəfindən Təşkilatın üzv ölkələri arasında yayılıb. Bu təşəbbüs İƏT Ticarət və İnkişaf Bankı ilə tərəfdaşlığın genişləndirilməsini nəzərdə tutur və artıq üzv ölkələr tərəfindən fəal şəkildə istifadə olunur.

Özbəkistan Prezidentinin irəli sürdüyü təşəbbüslər regional inteqrasiyanın dərinləşməsinə dair mövcud yanaşmaları əks etdirir. Ticarətin asanlaşdırılması, sərmayələrin rəqəmsallaşdırılması və qorunmasına dair təkliflər təşkilatın ölkələri arasında iqtisadi əməkdaşlığı əhəmiyyətli dərəcədə stimullaşdıra bilər.  Mütəxəssislərin fikrincə, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi, xüsusən, 2035-ci ilə qədər qarşılıqlı ticarət dövriyyəsinin iki dəfə artmasına səbəb ola bilər və bütün ECO iştirakçıları üçün yeni perspektivlər yarada bilər.

Özbəkistan və ECO-nun davamlı inkişaf sahəsində birgə layihələri

ECO çərçivəsində Özbəkistan davamlı inkişafa, ətraf mühitin mühafizəsi təşəbbüslərinə, enerji və infrastruktur layihələrinə xüsusi diqqət yetirir. Ölkə bütün region üçün vacib olan su ehtiyatlarından səmərəli istifadə və səhralaşmaya qarşı mübarizə üzrə birgə proqramlarda iştirak edir.  Məsələn, 2021-ci ildə Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstan Kambarata su elektrik stansiyasının birgə tikintisinə dair razılığa gəliblər ki, bu da ECO-nun dayanaqlı enerji və regional inteqrasiyanın inkişafı məqsədlərinə uyğundur. Həmin il ECO-nun 14-cü sammitində Daşkənd İqlim Texnologiyaları üzrə Regional Mərkəzin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edib. Özbəkistan Prezidenti, həmçinin təşkilata üzv ölkələr arasında resurslara qənaət edən və ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyaların tətbiqi üzrə ortamüddətli strategiyanın işlənib hazırlanmasını və təsdiqini təklif edib. “Yaşıl” gündəliyi irəli sürməyə davam edərək, 16-cı sammitdə Şavkat Mirziyoyev ECO-nun ekoloji problemlər üzrə Yüksək Səviyyəli Platformasının birinci konfransının təşkili ideyasını irəli sürüb. Bu addımlar Özbəkistanın regional ekoloji siyasətin formalaşdırılmasında fəal rola sadiqliyini nümayiş etdirir. Təklif olunan təşəbbüslər ECO ölkələri arasında təcrübə mübadiləsinə, innovasiyaların tətbiqinə və əməkdaşlığın gücləndirilməsinə kömək edir. 

Energetika Özbəkistanın tərəqqisinin daha bir parlaq nümunəsidir. Ölkə 2030-cu ilə qədər enerji balansında bərpa olunan enerji mənbələrinin payını 54%-ə çatdırmağı planlaşdıraraq “yaşıl” enerjiyə inamla mərc edir. Ölkə 2030-cu ilə qədər enerji balansında bərpa olunan enerji mənbələrinin payını 54 faizə çatdırmağı planlaşdıraraq “yaşıl” enerjiyə inamla sərmayə qoyur.  İƏT çərçivəsində su elektrik stansiyalarının tikintisi və yeni enerji marşrutlarının yaradılması üzrə birgə layihələr müzakirə edilir ki, bu da enerji axınlarının optimallaşdırılmasına və regionun enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsinə yol açır.Bundan başqa, Özbəkistan Azərbaycan və Qazaxıstanla birlikdə Avropaya “yaşıl” hidrogen və elektrik enerjisinin ixracı üzrə iddialı layihəyə başlayır.

Özbəkistan-ECO əməkdaşlığının yeni üfüqləri

Hazırda Özbəkistan ECO-da getdikcə əhəmiyyətli rol oynayır, birgə təşəbbüslərin aparıcı iştirakçılarından biri kimi öz mövqeyini gücləndirir.  Ölkə qarşılıqlı fəaliyyəti genişləndirmək üçün təkcə öz imkanlarından istifadə etmir, həm də təşkilata üzv dövlətlər arasında əməkdaşlığı təşviq edərək yeni layihələr və ideyalar irəli sürür.  Son illər nəqliyyat və logistika layihələrinə xüsusi diqqət yetirilir. "Mərkəzi Asiya - Cənubi Asiya", "Özbəkistan - Türkmənistan - İran - Türkiyə", "Çin - Qırğızıstan - Özbəkistan" dəhlizləri daşımaların sadələşdirilməsinə kömək edir və iqtisadi artıma töhfə verir.  Səmərqənd aeroportunun İƏT-in aviasiya qovşağı kimi tanınması və Daşkənddə Rəqəmsal Nəqliyyat və Gömrük İdarəsinin yaradılması təklifi müasir infrastrukturun inkişafı istiqamətində növbəti addımdır.

Bununla yanaşı, ekoloji komponent də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. “Yaşıl” gündəliyə xüsusi diqqət yetirilir. Eyni zamanda, “Bağlantıların Gücləndirilməsi İli” təşəbbüsü və Ətraf Mühit üzrə Əməkdaşlıq və Dialoq Platforması regional siyasətdə ekologiya və davamlı inkişafın artan rolunu vurğulayır.  2025-ci ildə ölkədə ekologiya sahəsində irimiqyaslı layihələrin icrasına başlanılıb. Cari ilin Ətraf Mühitin Mühafizəsi və “Yaşıl” İqtisadiyyat ili elan edilməsi, bərpa olunan enerjinin inkişafına, atmosferə atılan tullantıların azaldılmasına, müasir texnologiyaların tətbiqinə xüsusi diqqət yetirilməklə dövlət proqramı həyata keçirilir. Eyni zamanda, kiçik və orta biznesə dəstək davam etdirilir, nəqliyyat infrastrukturu yenilənir ki, bu da iqtisadi inteqrasiyaya və məşğulluğun artmasına töhfə verir. Özbəkistan, həmçinin xarici investorlarla, xüsusilə enerji sektorunda qarşılıqlı əlaqələri inkişaf etdirir, ekoloji və elmi təşəbbüslərdə iştirak edir. Bu kontekstdə turizm və mədəni əlaqələrin inkişafına böyük diqqət yetirilir. Məsələn, İƏT-in Şəhrisabza verilmiş turizm paytaxtı statusu, eləcə də Turizm üzrə Məşvərət Komitəsinin yaradılması və Səmərqənd Bəyannaməsinin qəbul edilməsi, ekspertlərin fikrincə, yeni birgə marşrutların yaranması, ümumi standartların tətbiqi və birgə marketinq təşəbbüslərinin başlanması üçün əsas ola bilər.

Beləliklə, Özbəkistanın ECO çərçivəsində fəal mövqeyi, nəqliyyat, ekologiya, iqtisadiyyat və mədəniyyət sahələrində irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi təşkilata üzv ölkələr arasında yeni əməkdaşlıq imkanlarının formalaşmasına töhfə verir. Mövcud problemlərə baxmayaraq, bu cür təşəbbüslər nəinki daha dərin inteqrasiyaya imkan verir, həm də İƏT-ə üzv dövlətlər arasında davamlı inkişaf və daha da yaxınlaşma üçün möhkəm zəmin yaradır.

Əlişir Kadirov
Özbəkistan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji və Regionlararası Araşdırmalar İnstitutunun şöbə müdiri