Özbəkistanın qlobal təşəbbüsləri yeni düşüncə mədəniyyəti, yeni insan istiqamətidir

Özbəkistanın Qlobal Təhlükəsizlik və Sabitliyin Gücləndirilməsində Təşəbbüsləri
21-ci əsrin ikinci rübü dünya siyasi səhnəsində görünməmiş qeyri-sabitlik, ziddiyyətlər və rəqabət dövrü kimi ortaya çıxır. Silahlı münaqişələr, artan geosiyasi rəqabət, iqtisadi bərabərsizlik və ekoloji problemlər insan inkişafına mənfi təsir göstərir. Hazırda dünyada 470 milyon uşaq münaqişə bəlasından əziyyət çəkir və təkcə 2024-cü ildə planetimizdəki münaqişələrin sayı 200 mini keçib. Dünya İqtisadi Forumunun məlumatına görə, bu il tarixə İkinci Dünya Müharibəsinin sonundan bəri ən çox silahlı münaqişənin baş verdiyi il kimi düşəcək.
Bu proseslər, şübhəsiz ki, beynəlxalq təhlükəsizlik sistemində dərin böhranın olduğunu göstərir. BMT-yə üzv dövlətlərin sayı artdıqca, onun qərar qəbuletmə effektivliyi azalır və geosiyasi qütblər arasında etimad böhranı artır. Bir vaxtlar qlobal sabitliyi təmin edən qurumlar indi yeni təhdidlərə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkirlər.
Belə çətin şəraitdə Özbəkistan xarici siyasətdə sülh, harmoniya və insan ləyaqətinin təşviqi ideyalarına əsaslanan yeni bir diplomatiya modelini təşviq edir. Prezident Şavkat Mirziyoyevin rəhbərliyi altında ölkəmiz beynəlxalq aləmdə yalnız müşahidəçi kimi deyil, həm də konstruktiv təşəbbüskar kimi tanınır.
2025-ci ilin sentyabr ayında Nyu-Yorkda keçirilən BMT Baş Assambleyasının 80-ci sessiyasının dünya tarixinin ən çətin geosiyasi mühitində baş tutduğunu demək olar. Çünki Dünya İqtisadi Forumu və Böhran Qrupunun təhlilinə görə, beynəlxalq sistem hazırda 1945-ci ildən bəri ən böyük siyasi, iqtisadi və humanitar sınaqla üzləşir. Xüsusilə, silahlı münaqişələrin artması, millətlərarası etimadın itirilməsi, iqlim dəyişikliyi, kibertəhdidlər, iqtisadi tənəzzül və texnoloji bərabərsizlik kimi məsələlər BMT-nin fəaliyyətinin kökündən yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir.
Donald Trampın yenidən seçilməsi nəticəsində ABŞ-ın BMT-yə maliyyələşdirməsi azaldılıb və təşkilat maliyyə çətinlikləri ilə üzləşib. Bu, Baş katib Antonio Quterreşi "BMT-80 islahatı" adlı genişmiqyaslı proqram həyata keçirməyə məcbur edib. Bu proqrama əsasən, BMT ofisindəki işçilərin sayının 20 faiz azaldılması və idarəetmə sisteminin rəqəmsal əsasa keçirilməsi planlaşdırılır.
Eyni zamanda, Böhran Qrupunun təhlili BMT üçün on strateji çətinliyi müəyyən etdi, o cümlədən Fələstinə humanitar yardımın davam etdirilməsi, Sudanda diplomatiyanın gücləndirilməsi, Suriya və Əfqanıstanda sülh proseslərinin yenidən başlanması, Haiti və Konqoda missiyaların modernləşdirilməsi və İran və Ukraynaya qarşı sanksiyaların nəticələrinin idarə olunması. Təkcə bu siyahı dünyada qeyri-sabitlik səviyyəsinin nə qədər həyəcanverici olduğunu göstərir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının 80-ci sessiyasında "Birlikdə İşləmək: Sülh, İnkişaf və İnsan Hüquqları və Gələcək üçün 80 İllik Tərəfdaşlıq" şüarı strukturun əsas ideyası kimi müəyyən edildi.
Baş katib Quterreş öz hesabatında bildirib ki, "BMT Nizamnaməsi öz-özünə işləməyəcək. O, yalnız dövlətlər milli maraqları aşan universal məsuliyyətlərlə hərəkət etdikdə təsirli olacaq".
Bu çətinlik, əslində, dövlətlərin vahid siyasi iradəsinin sınağıdır. Çünki qlobal təhdidlər yalnız birtərəfli deyil, həm də qarşılıqlı əlaqəli bir sistem kimi özünü göstərir. Bu gün nüvə silahları təhlükəsi ilə yanaşı, iqlim böhranı, kiberterrorizm və informasiya manipulyasiyası da təhlükəsizliyin yeni aspektlərinə çevrilib.
BMT-nin yubiley sessiyasında beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında iki vacib sual qaldırıldı:
Dünya ölkələri sülh və harmoniya ideallarına sadiq qala bilərmi?
Çoxtərəfli diplomatiya böhranı dəf edə bilirmi?
Belə bir çətin dövrdə Özbəkistanın fəal mövqeyi xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi. Prezident Şavkat Mirziyoyevin sessiyadakı çıxışı dünyada qeyri-sabitlik fonunda etimada, dialoqa və praqmatik əməkdaşlığa əsaslanan tamamilə yeni siyasi fəlsəfə irəli sürdü. Dövlətimizin başçısı çıxışında təkcə milli islahatları deyil, həm də BMT-də mübahisəli müzakirələr fonunda insan ləyaqətinin ucaldılmasına əsaslanan diplomatiya modeli kimi qlobal təhlükəsizliyin gücləndirilməsinə yönəlmiş praktik təkliflər və ideyaları səsləndirdi. Bu çıxış təkcə ölkəmizin xarici siyasəti üçün yeni bir istiqamət deyil, həm də dünya diplomatiyasında yeni bir trend müəyyən etdi.
Prezidentimiz çıxışında dünya ölkələrini ümumi təhdidlərə qarşı kompromis və həmrəylik əsasında birləşməyə çağırdı. Özbəkistan liderinin sözlərinə görə, qlobal qeyri-sabitliyə effektiv cavab yalnız insan ləyaqətinin ucaldılması, bərabərhüquqlu əməkdaşlıq və açıq dialoq yolu ilə əldə edilə bilər. Bu əsasda ölkəmizin irəli sürdüyü təşəbbüslər beynəlxalq ictimaiyyətdə böyük maraq doğurdu.
Dövlət başçısı çıxışında ilk növbədə beynəlxalq təsisatların modernləşdirilməsinin zəruriliyini vurğuladı. Bundan əlavə, o, BMT-nin "BMT-80" islahat proqramını tam dəstəklədi, Təhlükəsizlik Şurasının tərkibinin genişləndirilməsi və inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarının qorunması üçün yeni mexanizmlər yaratmaq ideyasını irəli sürdü. Bu təşəbbüs beynəlxalq idarəetmə sisteminin demokratik əsaslara keçirilməsinə və çoxqütblü dünyada bərabərhüquqlu dialoqun təmin edilməsinə yönəlmiş praktik addım kimi qiymətləndirildi.
Özbəkistan rəhbəri çıxışında davamlı inkişaf və insan ləyaqəti siyasətini xarici və daxili siyasətin mərkəzinə qoyub. Xüsusilə, ölkədə yoxsulluq səviyyəsinin kəskin şəkildə azaldığı, təhsil və elm sahəsində islahatların ardıcıl olaraq davam etdirildiyi və insan kapitalının artırılması üçün müasir sistemlərin tətbiq olunduğu qeyd edilib. Bu baxımdan, ölkəmizdə “Dünya Peşəkar Təhsil Sammiti”nin keçirilməsi təşəbbüsü irəli sürülüb. Həmçinin, BMT-nin mənzil-qərargahında səhiyyə sahəsində uşaqlıq xərçənginə qarşı mübarizəyə həsr olunmuş beynəlxalq tədbirin təşkili planı açıqlanıb. Əlbəttə ki, bu təşəbbüslər insan sağlamlığı və təhsili sahəsində qlobal tərəfdaşlığın gücləndirilməsinə xidmət edəcək.
Mərkəzi Asiyada sülh və inteqrasiya proseslərinin dərinləşdirilməsi məsələsi də çıxışda mühüm rol oynayıb. Prezident qeyd edib ki, bugünkü Mərkəzi Asiyanı sülh və mehriban qonşuluq məkanına çevirməyə yönəlmiş islahatlar nəticəsində bağlı sərhədlər açılıb və illərdir həll olunmamış münaqişələr keçmişdə qalıb. Qeyd edilib ki, regionda ticarət, nəqliyyat və investisiya həcmi dəfələrlə artıb və "Yeni Mərkəzi Asiya" konsepsiyası beynəlxalq aləmdə müstəqil siyasi və iqtisadi qurum kimi formalaşıb. Bu prosesi institusional əsasda gücləndirmək üçün Prezident ECOSOC və UNCTAD-ın himayəsi altında regional iqtisadi forumun keçirilməsini və UNIDO ilə əməkdaşlıqda "yaşıl texnologiya mərkəzi"nin təşkilini təklif edib.
Əfqanıstan məsələsi də çıxışın əsas məqamlarından biri olub. Dövlət başçısı beynəlxalq ictimaiyyəti Əfqanıstanın taleyinə biganə qalmamağa çağırıb və onun təcrid olunmasının regional sabitliyə ciddi təhdid olduğunu vurğulayıb. O bildirib ki, bu ölkə vasitəsilə beynəlxalq nəqliyyat və enerji dəhlizlərinin inkişaf etdirilməsi təklifi BMT-nin yeni qətnaməsi kimi dəstəklənməlidir. Bu təşəbbüs Əfqanıstanı qlobal iqtisadi proseslərə cəlb etməklə sülhü möhkəmləndirməyi hədəfləyir.
Prezidentin Qəzza və Ukraynadakı münaqişələrlə bağlı çıxışı da dünya birliyində böyük əhəmiyyət kəsb edib. Xüsusilə, hərbi əməliyyatların dayandırılması və siyasi danışıqların bərpa edilməsinin zəruriliyi vurğulanıb və "iki xalq - iki dövlət" prinsipi dəstəklənib. Bu mövqe Özbəkistanın sülhsevər və ədalətli dövlət kimi beynəlxalq arenada nüfuzunu daha da gücləndirdi.
Terrorizmə qarşı mübarizə sahəsində Prezident Şavkat Mirziyoyev BMT-nin Terrorizmə Qarşı Mübarizə İdarəsi ilə birgə yaradılmış Regional Reabilitasiya və Reinteqrasiya Şurasının fəaliyyətini genişləndirməyi təklif etdi. Bu strukturun Beynəlxalq Səriştələr Mərkəzinə çevrilməsi ideyası regional təhlükəsizliyə innovativ yanaşma kimi qəbul edildi. Daşkənddə Terrorizmə Qarşı Mübarizə İdarəsinin regional ofisinin açılması təklifi dövlətimizin qlobal təhlükəsizlik sistemində fəal iştirakını daha da gücləndirəcək.
Çıxışda iqlim və ətraf mühit təhlükəsizliyi məsələlərinə də böyük diqqət yetirildi. Prezident iqlim dəyişikliyini bəşəriyyət üçün ən ciddi təhdidlərdən biri hesab etdi və su ehtiyatlarından səmərəli istifadə üzrə Dünya Forumunun keçirilməsi təşəbbüsünü irəli sürdü. O, həmçinin iqlim miqrasiyası ilə əlaqəli qlobal təhdidlərlə mübarizə aparmaq üçün beynəlxalq səviyyədə vahid siyasi "yol xəritəsi" və "Qlobal Pakt"ın qəbul edilməsinin vacibliyini vurğuladı. Xüsusilə, Aral dənizində ekoloji bərpa proseslərinin davamlı olaraq davam etdiyi, qurumuş dəniz dibinin iki milyon hektarında duza davamlı bitkilərin əkildiyi və 2030-cu ilə qədər bu ərazinin 80%-nin yaşıl örtüklə təmin edilməsi planlaşdırıldığı qeyd edildi.
Prezidentin çıxışında müasir rəqəmsal texnologiyalar da təhlükəsizliyin yeni istiqaməti kimi qeyd edildi. Səhiyyə, təhsil və mədəniyyət sahələrində süni intellektin ədalətli və qərəzsiz istifadəsini təmin edəcək beynəlxalq əməkdaşlıq mexanizminin yaradılmasının zəruri olduğu qeyd edildi. Bu ideyanın əhəmiyyətinə diqqət çəkildi, çünki o, rəqəmsal bərabərsizliyin qarşısını almağa və bütün ölkələr üçün innovativ imkanlar açmağa yönəlib.
Gənclik və mənəvi təhlükəsizlik məsələləri də dövlətimizin başçısının çıxışının əsas məqamlarından biri idi. Xüsusilə, o, "Dünya Sülh Uğrunda Gənclər Hərəkatı"nın yaradılması və onun qərargahının Özbəkistanda yerləşdirilməsi təşəbbüsünü irəli sürdü. Bu ideya gənc nəslin zehnində tolerantlıq və harmoniya dəyərlərini aşılamağa yönəlmiş mənəvi və maarifləndirici təşəbbüs kimi böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Çünki İslam maarifçiliyi ideyalarını dərindən öyrənmək və dünyaya çatdırmaq məqsədilə İslam Sivilizasiyası Mərkəzinin yaradılması, eləcə də BMT çərçivəsində İmam Buxari, İmam Termizi və İmam Maturidinin zəngin elmi irsini təqdim etmək planı Özbəkistanın mənəvi diplomatiya sahəsindəki nailiyyətidir.
BMT kürsüsündən Özbəkistanın irəli sürdüyü bütün təşəbbüslər beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən təkcə siyasi bəyanatlar kimi deyil, həm də praktik həllərə yönəlmiş konstruktiv proqram kimi qəbul edilib. Bu təşəbbüslər Davamlı İnkişaf Məqsədləri, Paris İqlim Sazişi, İnsan Hüquqları üzrə Ümumdünya Bəyannaməsi və “2030-cu il Davamlı İnkişaf Gündəliyi”nin prioritet sahələri ilə uyğun gəlir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Şavkat Mirziyoyevin BMT-nin 80-ci sessiyasında irəli sürdüyü ideyalar təkcə diplomatik dairələrdə deyil, həm də beynəlxalq ekspertlər, akademik mərkəzlər və media tərəfindən güclü dəstək alıb. Xüsusilə, “TheDiplomat” jurnalı Özbəkistanın regional yaxınlaşma siyasətinin Mərkəzi Asiyanı “siyasi fikir ayrılıqları sahəsindən” “konsensus məkanına” çevirdiyini qeyd edib, “Əl-Cəzirə” analitikləri isə ölkənin Qəzza ilə bağlı diplomatik müraciətini “etimadı bərpa edən humanitar mövqe” kimi qiymətləndiriblər.
Eyni zamanda, Özbəkistanın “Yeni Mərkəzi Asiya” konsepsiyası regionda sabitliyi və iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirib. Bölgədə ticarət dövriyyəsinin, investisiya axınlarının və nəqliyyat əlaqələrinin artması BMT çərçivəsində çoxtərəfli əməkdaşlıq modelinin praktik nəticəsidir. Bu proses Mərkəzi Asiyanın BMT-nin Davamlı İnkişaf Məqsədlərinə çatmaqda böyük rolunu bir daha nümayiş etdirdi.
Bu baxımdan, Özbəkistanın təşəbbüslərinin beynəlxalq diplomatiyada "humanitar istiqaməti" bərpa etdiyini söyləmək mübaliğəsizdir. Dövlətin bu istiqamətdəki hər bir təşəbbüsünün arxasında insan ləyaqəti, ailə rifahı, mənəviyyat və gələcək nəsillərin maraqları dayanır.
Özbəkistanın qlobal təşəbbüsləri yeni düşüncə mədəniyyəti, yeni insan istiqamətidir. Bu şəkildə "Yeni Özbəkistan təhlükəsiz və sabit bir dünya qurmaqda etibarlı tərəfdaşdır" ideyası getdikcə daha konkret məna kəsb edir.
Furkat Jurakulov,
Fazilat Koysinova,
Özbəkistan Beynəlxalq İslam Araşdırmaları Akademiyasının professoru