Qarışqaya bənzəyən biz Rəvan Cavid yazır

Rəvan CAVİD

"Səhərdən axşama qədər qarışqa kimi işləyir..." Biz bu ifadəni gah kimisə tərifləmək üçün, gah da yazığımız gəldiyi üçün işlədirik. İş və işçi sinfi mifologiyada, müqəddəs kitablarda, nağıllarda, romanlarda, filmlərdə qarışqa ilə eyniləşdirilib. Bəs qarışqa ilə işçini birləşdirən nədir, onu işçi sinfinin atributuna çevirən nədir? Niyə qarışqa kimi işləməkdən bu qədər "qürur duyuruq"?

Qarışqa mifi kollektiv iş mədəniyyətini təmsil edir. Qarışqalar yorulmadan işləyirlər. Bu xüsusiyyət onların qətiyyətini və çalışqanlığını ifadə edir. Qarışqalar fərd kimi deyil, koloniya və ya yuva kimi işləyirlər. Bu, onların fərdiliyini itirmək və kollektiv istehsala töhfə vermək istəyini simvollaşdırır. Onlarda köləliklə incə sərhədi olan fədakarlığın izləri də var. Bəzi növlər həyatlarını çoxalma və ya "azadlıq" kimi fərdi hüquqlardan məhrum olaraq yalnız işləməklə keçirirlər. Məhz bu cəhətlərlə qarışqa "ideal işçi"nin metaforasına çevrilir. O, kapitalist sistemdə axtarılan "itaətkar, intizamlı, sorğu-sualsız" işçini təmsil edir. İşçi sinfinin qarışqa ilə müqayisəsinin əslində tənqidi bir alt mətni də var. Qarışqa şəxsiyyətsizdir. Kraliçaya və ya koloniyaya xidmət edir; onun heç bir fərdi əhəmiyyəti yoxdur. İşçi də istehsal sistemində sadəcə olaraq "iş gücü"dür; onun adı deyil, məhsuldarlığı önəmlidir. Qarışqanın koloniyadakı yeganə məqsədi əbədi əməkdir. Daim işləyir, yaşayarkən belə bir məqsədə xidmət edir. İşçilər də daimi əməyə məhkumdurlar; işçi sinfində həyat tez-tez iş həyatı ilə eyniləşdirilir. Qarışqalar yerin altında, gözdən uzaqda işləyirlər. İşçilərin əməyi çox vaxt görünməz olur; kapitalist sistemdə istehsalın fonunda qalırlar. Bu baxımdan "qarışqa kimi işləmək" ifadəsi tərif deyil, daha çox əmək istismarının təbiiləşdirilməsidir.

İşçi sinfinin qarışqa ilə eyniləşdirilməsi sadəcə bir deyim deyil. İncəsənətin və ədəbiyyatın hər bir sahəsində özünü göstərmişdir. Ezopun "Qarışqa və Çəyirtkə" nağılında zəhmətkeş qarışqa tənbəl çəyirtkə ilə müqayisədə ucaldılır. Qarışqa fəzilətlidir; çəyirtkə həzz axtaran və məsuliyyətsizdir. Müsbət görünsə də, bu nağıl işi mütləq fəzilət, tənbəlliyi isə günah kimi təqdim edir. Bu, öz növbəsində, sinfi mülahizələri istisna edir; işləməsən, ac qalacağın mesajını verir. Kafkanın "Metamorfoz"unda Qreqor Samsanın böcəyə çevrilməsi insan əməyinin və şəxsiyyətinin məhv edilməsini simvollaşdırır. Qreqor ailəsinə işçi qarışqa kimi baxır, amma yararsız hala düşəndə həşərat kimi məhv edilir və atılır. Yaxud Oruellin "Heyvanıstan"ında at Bokser bəyan edir: "Mən daha çox çalışacağam" - qarışqa əxlaqı. Amma bu əxlaq sonda onu qəssabxanaya aparır. İşçi sinfi çalışqanlıq mifinə aldanır və istehsal münasibətlərini şübhə altına almır.

"Qarışqa kimi işləmək" mədəni şəkildə qeyd olunan deyimdir. Lakin bu, sinfi fərqləri və istismarı görünməz edir. İşçinin təşkilatlanma hüququ, həyat keyfiyyətinə olan tələbi, hətta boş vaxtları da artıq görünür. Qarışqa modeli kapitalizmin arzuladığı ideal işçiyə çevrilir: şübhəsiz, təşkilatlanmamış və səssizdir. Elə buna görə də bəzi tənqidçilər bu metaforanı "müasir köləliyin mifologiyası" kimi qələmə verirlər. Ona görə də bu bənzətmə sadəcə deyim deyil; ideoloji əsası olan bir simvoldur. Ədəbiyyatda, kinoda və mədəni hekayələrdə bu metaforadan necə istifadə etməyimiz onun mənasını tamamilə dəyişə bilər.

Əmək-dəyər nəzəriyyəsi və qarışqalar

Marksist fikrə görə, bütün dəyərlər insan əməyi ilə yaranır. Lakin kapitalist istehsal üsulu işçini ictimai varlıq statusundan məhrum edir və onu maddi obyektə çevirir. O, işçinin üzərinə əmək haqqı, saatlar və istehsal xətləri şəklində maddi məsuliyyət qoyur. Əməyi insanların deyil, kapitalın nailiyyəti kimi təqdim etməklə, onu fərddən ayırır. Qarışqa metaforası bu abstraksiya prosesini təbiiləşdirir. Kapitalizm açıq şəkildə qarışqa kimi işləməyi səssiz, fasiləsiz və şübhəsiz, istehsalla eyniləşdirir. Fərdiliyini itirmiş işçidən "insan qarışqası" modelini yaradır. Ən əsası isə, fəhlənin əməyi dəyər yaratsa da, qarışqaların əməyi kraliçaya getsə də, onun sahibi kimi göstərilmir. Karl Marksın "1844-cü il Əlyazmaları"nda müəyyən etdiyi yadlaşma iddia edir ki, işçi dörd səviyyədə həyatla "əlaqəni kəsir": əməkdə, istehsal prosesində, insan təbiətində və başqa insanlarla münasibətdə. Qarışqa metaforası burada da Marksı "haqlı çıxarır". Qarışqa işləyir, amma məhsulun sahibi deyil. Prosesə nəzarət etmir; o, sadəcə olaraq sistemdə dişli çarx kimi fəaliyyət göstərir. Əmək bölgüsü qarışqalar üçün genetik, işçilər üçün isə ideolojidir. Qarışqa kimi işləmək insanları heyvani məhsuldar varlıqlara çevirir. Əməkdaşlıq əvəzinə rəqabət və ya sükutla işləyirlər - kollektiv güc təşkilatlanmağa deyil, nizama xidmət etməyə yönəlib. Beləliklə, qarışqa metaforası işçini öz əməyindən və mahiyyətindən uzaqlaşdırır; bu kapitalist sisteminin zülmüdür. Marksist nəzəriyyə baxımından qarışqa mifi işçi sinfinin vəziyyətini gizlədən və sistemli istismarı qanuniləşdirən mədəni maskadır. Althusserin "İdeoloji dövlət aparatları" nəzəriyyəsinə görə, mədəni diskussiyalar (məktəb, ailə, media) kapitalist nizamının davamlılığını təmin edir. Məktəblərdə, ailələrdə, reklamlarda "qarışqa kimi işləyin" ifadəsi təkrarlandıqca bu sistem mənimsənilir. Bəs bu ifadə necə ideoloji alətə çevrilir? İşçilərin sorğu-sual etməsinə mane olur ("daha çox çalış, buna layiq ol"), sinfi fərqi görünməz edir ("hamı kifayət qədər çalışarsa, uğur qazanar") və itaəti qanuniləşdirir ("qarışqa kimi olmaq fəzilətdir"). Beləliklə, əməyin istismarı fəzilətlə maskalanmış ideoloji konstruksiyaya çevrilir.

Marksın "ehtiyatda olan əmək ordusu" konsepsiyası kapitalizmin işçiləri daim "əvəz edilə bilən" hala gətirdiyini təsvir edir. Qarışqalar çoxdur, fərdi olaraq "dəyərsizdir" və yüzlərlə qarışqalar birini əvəz edə bilər. Qarışqa metaforası bu reallığı normallaşdırır: "Əgər sən işləməsən, sənin yerini minlər tutacaq". Bu, işçilərin həmkarlar ittifaqı, müqavimət və ya təşkilatlanma kimi hüququnu boğan bir sistem yaradır. Marks üçün sinfi şüur işçinin özünü yalnız işçi kimi deyil, sinfin bir hissəsi kimi tanımasıdır. Qarışqa metaforası sinfi mübarizəyə qarşı çıxır. Öz məhvinə xidmət etsə belə, onu şübhə altına almır. Müqavimət və ya üsyan potensialından məhrumdur. Bu baxımdan "qarışqa kimi işləmək" qarışqa kimi işləyənlərin şüurunu inkişaf etdirməsinə mane olan simvolik bir zəncirdir. "Qarışqa kimi işləmək" və buna bənzər klişelər vasitəsilə sistem bizi istismar elementlərinə və kapitalist maşının bir alətinə çevirir.