Qəbul modelinin dəyişilməsini, imtahanların asanlaşmasını nə qədər gözləyəcəyik? TƏHLİL

Son vaxtlar  bir neçə təhsil eksperti, elm və təhsil mühitində çalışmış mütəxəssislər arasında bir fikir tez-tez təkrarlanır: “Biz universitetlərə giriş qapısını  geniş açmalı, çıxış qapısını isə kip bağlamalıyıq”.

Bu, o mənada deyilir ki, bizdə universitetlərə qəbul olunmaq üçün verilən imtahanlar sadələşdirilməli, tələbələrin ali təhsil müəssisələrinə daxil olmalı asanlaşmalı, əksinə, dördillik ali təhsil müddətindəki tədris prosesi, ixtisasa yararlılığı əks etdirən dövlət sənədinin -diplomun əldə olunması xeyli çətinləşdirilməlidir. Bizdə isə bu proses tam əksinə həyata keçir: yəni, çətini universitetə qəbul oluncadır. Ondan sonra hər şey öz axarına düşəcək, istirahət dəmləri başlanacaq. Hətta universitetlərə hazırlaşan abituriyentlərə də bəzən  motivasiya xarakterli belə bir söz deyilir: “çətini bir ildir. Bir il əziyyət çək, hazırlaş, ondan sonra səfasını da görərsən”. Yaxşı, abituriyent, bir yox, iki il cəfa çəkib hazırlaşdı. Nəticədə universitetə də qəbul olundu. Bundan sonra nə etməlidir?-İki il ciddi cəhdlə hazırlaşıb deyə, tələbəlik müddətində əlini əlinin, ayağını da ayağının üzərinə aşıraraq, istirahət etməlidir? Fikrimcə, sonradan tələbə adına layiq görülən abituriyentlərimiz məhz bu motivasiyada olduqları üçün,  bu fokuslanma üzərində hərəkət etdikləri üçün universitet auditoriyası və onun məsuliyyəti onları bir o qədər də cəlb etmir. Təbii ki, biz burada “iraq yaxşılardan” deyib, dörd il müddətində az qala, bütün semestrlərdə, bütün tədris prosesi boyunca əziyyət çəkən tələbələri unutmamalıyıq. Onların da varlığını qəti inkar etmirik, sadəcə, digər qrupla müqayisədə xeyli az olduqlarını nəzərə çatdırmaq istəyirik. Deməli,  bizdə bir neçə universiteti çıxmaq şərtilə əksəriyyətində tədris prosesinin keyfiyyətinə xidmət edən sərt tələblər, ixtisas istiqamətdə formalaşdırmanı təmin etməli olan ağır öhdəliklər o qədər də çox deyil. Tələbə yalnız öhdəlik kimi semestr imtahanları ilə sınanır və  müəyyən göstəricilərlə yarım ili başa vurmuş olur. Təəssüf ki, dördillik ali təhsil müddətində kursdan kursa adladıqca bu mexanizm də kortəbii surətdə davam edir. 

İndi gəlin, yuxarıdakı tezisin, həyata keçmə ehtimalı barəsində danışaq. Bizdə doğrudanmı universitetlərə qəbulun sadələşdirilməsi mümkün variantdır? Axı bunun üçün müəyyən öhdəlikləri həll etmək və məlum reallıqları düzgün qiymətləndirmək lazımdır. Bugün dünya üzrə universitetlərə qəbul mexanizminin çox sadə, hətta bəzilərində formal aparıldığı ölkələrə diqqət yetirək: Qərbi və Şərqi Avropa ölkələri, Türkiyə, Rusiya və s. Bir reallığı mütləq şəkildə görəcəyik: o dövlətlərdə universitet sayı bizimlə müqayisədə xeyli çoxdu. Universitet sayının çoxluğu öz növbəsində ali təhsil seqmenti üzrə çalışan kadrların çoxluğu deməkdir. Belə olan halda ali təhsil müəssisələrində plan yerlərini artırmaqla ora daha çox şəxsin gəlməsini təmin etmək olar. Bizdə isə hazırda cəmi 52 universitet fəaliyyət göstərir. Onların yeddisi xüsusi təyinatlı, bir neçə isə çox az sayda tələbə tutumu olan özəl ali təhsil müəssisələridir. Yerdə qalanların sırasında isə regionlarda yerləşən, tələbə tutumu, həmçinin infrastrukturu, texniki tədris imkanları paytaxtdakı böyük universitetlərdən xeyli geri qalan müəssisələrdir. Deməli, bizdə xeyli sayda tələbə kəsimini qəbul edən, onların tədrisini növbəli şəkildə həyata keçirməyi bacaran universitet sayı da çox deyildir. Belə olan halda biz qəbul imtahanları zamanı universitetlərə giriş qapısını necə “boşlaya” bilərik? Bu, riyazi anlamda belə qeyri-mümkün görünən bir prosesdir. Əvvəla universitetlərdə ixtisaslara görə ayrılan plan yerləri həm də əmək bazarının tələblərinə görə müəyyənləşir. Universitet də öz növbəsində tutumunu və digər xərcləri nəzərə alaraq bəlli sayda plan yerlərini təklif edir. Demək, qapıları geniş açmaqla, test üsulunun ağırlıq dərəcəsini xeyli yumşaltmaqla da iş bitmir. Məsələ, səbəblər zəncirində bir neçə halqadan keçməli və məntiqi iplə bir-birinə bağlanmalıdır. Elə bu “məntiq ipi”nin bizə göstərdiyi reallıq  belədir: bizdə universitetlərə qəbul prosesində stabillik və tarazlığın qorunması üçün tələb olunan ən unikal variant elə hazırkı sistemdir. Əks halda, tamam başqa formasiyalı böhranın şahidi ola bilərik. 

Fikrin təsdiqi üçün bir detala da toxunaq: hazırda universitetlərimizin auditoriya çatışmazlığını bir kənara qoyaq, (əslində, əsas səbəblərdən biri də elə budur) bir başqa faktora diqqət çəkən: bugün neçə universitetimizin yataqxana imkanları qənaətbəxşdir? Ümumiyyətlə, hansı univeritetlərimizin yataqxana imkanı orada təhsil alan və ev problemi ilə üzləşən tələbələrin heç olmasa 10 %-nin tələbatını ödəyir? Bu sual da açıq qalacaq. Çünki universitetlərimizin bir çoxunda tələbə yataqxanası çox ciddi problemdir və bu reallıq hər kəsə məlumdur. Hətta ölkəmizə ali təhsil almaq üçün gələn əcnəbi tələbələrin də qarşısını kəsən əsas baryerlərdən biridir. Belə olan təqdirdə, biz doğrudanmı. Universitet qapılarını geniş aça bilərik? Qapıları kip bağlamaq üçün, tədris prosesi zamanı ələnmə prosesini daha şəffaf və obyektiv aparmaq üçün  əvvəlcə onları bir müddətlik boş buraxmaq lazım gələcək. Bu isə böyük xaosa gətirib çıxaracaq.

Qarşıdan buraxılış və blok imtahanları gəlir. Abituriyentlər, onların valideyn və müəllimləri də narahatlıq və ümidlə prosesin başlanmasını gözləyirlər. Bu reallıqlar müstəvisində biz təəssüf ki, hələ də asanlaşdırılmış imtahan modelindən danışa bilmərik. Valideynlər, onların abituriyent övladları üçün xoşagəlməz qeyd olsa da deyək ki, bizim imtahanları asanlaşdırmaq, universitetlərə il ərzində daha çox tələbənin qəbulunu təşkil etmək üçün ən azından universitetlərimizin sayı indikindən təxminən 20-30 vahid artmalı və artandan sonra da sağlam rəqabət mexanizmi qurulmalıdır. Hələ bu da az deyil. Bu mərhələdən sonra da biz kadrların kəmiyyət və keyfiyyət boşluğunu aradan qaldırmalıyıq ki, çoxsaylı tələbə kəsimi faydalı tədris prosesinin tərkib hissəsinə çevrilsin. Bütün bunlar üçün isə zaman lazımdır. Qapıların indiki vəziyyəti də heç də sərt deyil. Hər birinizə uğurlar!

Elmin Nuri

Təhsil məsələləri üzrə mütəxəssis