Qisas və onun fəlsəfədəki yeri Orxan Saffari yazır…

Əlbəttə, müasir dünya, qanunlar və humanizm baxımından bu hiss və ad doğru deyildir.

Fəqət eyni zamanda, bu hissin, qisasın insani hiss olduğunu da nəzərə alsaq, mənzərə bir qədər dəyişir.

Maraqlıdır, insan niyə qisas alır?

Qisasın psixoloji və fəlsəfi tərəfləri nədir?

Qisas da nifrət hissi kimi fitrətdən gələn hissdir. İnsan təbiət olaraq nifrətkar və qisasçı doğulur.

Bu, hətta balaca bir uşağın ayağının və əlinin harasa dəyəndən sonra qayıdıb həmin cansın yeri vurması qədər təbiidir.

Qisas hissi heç də “mən də pislik edim” düşüncəsi ilə uzlaşmır. Qisas, təbii hisslərin içində yerinə ən çətin yetirilənidir və psixoloji pozuqluqdan əlavə olaraq psixoloji hazırlıq da tələb edir.

Qisas hissinin verdiyi xoşbəxtlik, ümumi xoşbəxtlik hissinin özündən daha yüksəkdir.

Məsələn, qisas alan insanların qisası aldığı zaman yaşadığı hissləri danışmasına nəzər yetirilsə, mənzərə bir qədər aydın olur.

Qisas hissi fərdi olduqda kobud, kollektiv olduqda daha gözəl görünür.

Məsələn, qan davası səbəbilə günahsız birini öldürmək yaxşı deyil, ancaq işğal olunmuş torpaqları azad etmək üçün kütləvi ölümlər daha cazibədar görünür.

Qisas insan üçün həm də mənəvi orqazmdır, romantikadır.

Əlbəttə, bunun özlüyündə psixoloji, neyrobioloji və sosial səbəbləri vardır.

Bu hiss daha çox özünümüdafiə, ədalət hissi və sosial statusu qoruma instinkti ilə səsləşir.

Fəlsəfə tarixinə nəzər yetirilsə, Aristotel “Etik ədalət” düşüncəsində qisas hissinin insana dəyən zərərin bərabər şəkildə qaytarılmasını bir balans kimi izah edir. Buna obrazlı ifadə edilsə, “İlahi ədalət” də demək olar.

Qisas eyni zamanda gücün göstəricisidir. Doğrudur, sonralar bura bir anlayış da əlavə olundu, “Böyüklük, əsl güc bağışıamaqdır” təfəkkürü ortaya atıldı, ancaq bunun özü də zəifliyin təsəllisi kimi qiymətləndirilə bilər.

Məsələn, Nitşeyə görə qisas, insanın öz zəif tərəfini bilməsi, həmin nöqtədən təbii şəkildə çıxması və özünü, gücünü təsdiqləmə formasıdır.

Yaxud, Antik yunan ədalət tanrıçaları Eriniyalar (Furiyalar) günahkarların arxasınca gedən, qan borcu ödənənə qədər əl çəkməyən qisas ruhları idi.

Fəlsəfədə olduğu kimi, psixologiyada da bu hissin sağlam izahı var.

Ümumiyyətlə, qisasa təkcə mənfi hiss kimi baxmaqla yanaşı, eyni zamanda yaranma səbəblərinə də baxılmalıdır.

Məsələn, qisas hissi necə yaranır?

Psixoloji olaraq qisasın bir neçə emosional qatı var.

Məsələn, “mənlik qorunması”, “Əzilən iradənin möhkəmlənməsi” kimi qatları bura aid edə bilərik.

Bu, həm də yaddaşla bağlıdır. İnsan hər hansısa bir pislik qarşısında aldığı yara bağlanmırsa, sonradan bu hissin yaranması qaçılmazdır.

Əlbəttə, bunun ziyanlı tərəfləri də var. Çünki qisas heç də həmişə mənəvi və psixoloji rahatlıq gətirmir. O, eyni zamanda insanı aqressivləşdirə, vəhşi bir varlığa çevirə bilər.

Qisas insanın öz üzərində konturolunun itməsindən yaransa da, bu hiss zamanı özünü kontrol edə bilmək mütləqdir.

Fəlsəfədə bu hissə qarşı olam sual budur:

-Qisas almaq istəyimiz həqiqətən ədalət hissindənmi doğur, yoxsa öz eqomuzun yarasını sağaltmaq cəhdidir?

Kanta görə, ədalət şəxsi hisslərdən asılı olmamalıdır. Ancaq qisasın kökündə məhz şəxsi hiss dayanırsa, bu mənada qisas “ədalətin kölgəsi” adlana bilər.

Son olaraq, “Qisas soyuq yeyilən yeməkdir” düşüncəsinə isə hər bir insan özü cavab verməlidir.

Orxan Saffari

Gununsesi.info