Regionda İranın “konstruktiv ton” siyasəti: strateji dönüş, yoxsa taktiki davranış?

İranın son aylarda xarici siyasətdə istifadə etdiyi “konstruktiv ton” konsepsiyası regionda yeni geosiyasi suallar doğurur. Bu siyasət Tehranın uzunmüddətli strategiya dəyişməsi kimi təqdim olunsa da, bir çox analitiklər bunu daha çox taktiki davranış hesab edir.

İranın yumşalma cəhdləri həm Qərblə münasibətlərə, həm də Cənubi Qafqaz daxil olmaqla regional proseslərə təsir göstərmək niyyətini özündə ehtiva edir. Parisdə keçirilən görüşlər İranın diplomatik spektri genişləndirmək istəyinə işarə edir. Tehran Qərblə dialoqun bərpasının iqtisadi baxımdan ona ciddi nəfəs payı verə biləcəyini anlayır. Sanksiyaların davam etməsi İran iqtisadiyyatını dərin təzyiq altında saxlayır. Rialın sürətlə ucuzlaşması ölkə daxilində narazılıqları daha da dərinləşdirir. Bu səbəbdən İran rəhbərliyi konstruktiv ritorikanı iqtisadi sabitlik üçün məqbul vasitə kimi görür.

Paris görüşlərinin gündəliyində əsas mövzunun nüvə proqramı ilə bağlı qeyri-rəsmi mesajlaşmalar olduğu güman edilir. Qərb tərəfi İranın nüvə fəaliyyətinin sərhədlənməsi üçün daha ciddi sübutlar tələb edir. Tehran isə bu tələbləri yumşaltmaq niyyətində deyil. Buna baxmayaraq, diplomatik tonu dəyişdirmək İran üçün zaman qazanmaq imkanı yaradır. İranın təhlükəsizlik elitası isə konstruktiv ritorikanın tam strateji dönüş olmadığını bildirir. Onların fikrincə, İran Qərbə etimad göstərmədən siyasi güzəştlərə getməməlidir. Bu fikir ayrılığı Tehranın yumşalma xəttinin qeyri-sabit olduğunu göstərir. Regionda baş verən proseslər İranın davranışını əlavə olaraq müəyyənləşdirir.

Qəzza, Suriya və Yəməndə artan gərginlik İranı daha ehtiyatlı davranmağa məcbur edir. Bu bölgələrdəki böhranlar nəzarətdən çıxa bilər. İranın dəstəklədiyi qruplar üzərində təsir imkanları da hər zaman tam olmur. Bu isə Tehran üçün əlavə risk yaradır. Konstruktiv ton siyasəti həm də İranın təhlükəsizlik risklərini azaltmaq üçün istifadə etdiyi bir vasitədir. Lakin risklərin azaldılması real davranış dəyişiklikləri tələb edir. Tehran isə hələlik daha çox rıçaq qorumağa çalışır. Cənubi Qafqazda dəyişən geosiyasi dinamika da İran üçün diqqət mərkəzindədir. Zəngəzur dəhlizi ətrafında gərginliyin azalması Tehran üçün mühüm diplomatik mövzudur.

İran əvvəlki sərt ritorikasını qismən yumşaldıb. Bununla belə, Tehran regionda balans qorumaq istəyindən imtina etmir. Azərbaycanla münasibətlərin normallaşması Tehran üçün yeni imkanlar yaradır. Son aylarda Bakı-Tehran xəttində dialoqun intensivləşməsi müşahidə olunur. İran bu dialoqu davamlı etmək niyyətindədir. Ermənistanla münasibətlər də müəyyən dəyişiklik mərhələsindədir. İran İrəvanla hərbi xarakterli bəyanatları azaldır. Tərəflər daha çox logistika və iqtisadi əməkdaşlıq gündəmini önə çəkirlər.

Bu dəyişiklik regionda gərginliyi azaltmağa kömək edə bilər. İranın konstruktiv ritorikası enerji təhlükəsizliyi kontekstində də nəzərəçarpandır. Tehran neft satış kanallarını genişləndirmək üçün diplomatik açılımlara ehtiyac duyur. Qərblə münasibətlərdə nisbi yumşalma İran üçün iqtisadi üstünlük yarada bilər. İran həmçinin qaz infrastrukturunun regional layihələrə inteqrasiya imkanlarını araşdırır. Bu kontekstdə İran-Türkiyə qaz müqaviləsinin yenilənməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Cənubi Qafqaz üzərindən tranzit imkanları İran üçün strateji dəyərə malikdir. Azərbaycan və Türkmənistanla enerji əməkdaşlığının genişləndirilməsi Tehranın maraqlarına uyğundur.

Swap mexanizmləri İranın regional bazarlara çıxışını rahatlaşdıra bilər. İranın yumşalma siyasətinin məqsədlərindən biri də regionda enerji rəqabətində mövqe qorumaqdır. Lakin bunun üçün daha ardıcıl siyasət tələb olunur. Hələ ki, İranın ton dəyişikliyi daha çox taktiki səciyyə daşıyır. Strateji dönüş üçün Tehran fundamental addımlar atmalıdır. Bu addımlar nüvə proqramında şəffaflıqdan tutmuş proksi qruplara dəstəyin azaldılmasına qədər uzanır. İndiki mərhələdə isə İran əsasən vaxt qazanmaq istəyir. Qərbin təzyiqlərini yumşaltmaq Tehran üçün həyati məsələyə çevrilib.

İranın daxili siyasətində problemlər dərinləşdikcə, xarici siyasətdə yumşalma daha çox taktiki məna kəsb edir. Tehran həm regionda, həm də qlobal müstəvidə öz mövqelərini itirmək istəmir. Bu səbəbdən konstruktiv ton siyasəti həm qoruyucu, həm də axtarış xarakteri daşıyır. Enerji bazarlarında qeyri-sabitlik İran üçün əlavə motivasiya yaradır. Tehran enerji ixracını sabitləşdirməklə valyuta gəlirlərini artırmağa çalışır. Bunun üçün diplomatik kanalların açıq qalması vacibdir. Cənubi Qafqazdakı dəyişikliklər İran üçün həm risk, həm də imkan mənbəyidir. Azərbaycan və Türkiyə ilə dialoq İran üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir.

İran bu dialoqun pozulmaması üçün yumşaq ritorikadan istifadə edir. Ermənistanla ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi Tehranın regional baxışlarına uyğundur. İran regionda özünə qarşı bloklaşma yaranmasını istəmir. Buna görə konstruktiv mesajlar onun üçün zəruridir. Lakin region dövlətləri bu yumşalmanı ehtiyatla qarşılayırlar. Çünki Tehran keçmişdə də bənzər ton dəyişikliyi etmiş, lakin davranış dəyişdirilməmişdi. İndiki situasiya isə daha mürəkkəbdir. Dünya nizamında dəyişikliklər Tehranın seçim imkanlarını daraldır. İran bu nizamda özünə yer tapmağa çalışır.

İranın konstruktiv ton siyasəti hələlik tam strateji dönüş təsiri bağışlamır. Daha çox situativ və taktiki elementlərdən ibarət görünür. İranın real strateji dönüş edib-etməyəcəyi isə qarşıdakı aylarda atacağı addımlardan asılı olacaq.

Əli Hüseynov