Sərhəd mübahisəsi: Orta Asiya liderləri necə barışıb?

SSRİ dağılandan bəri siyasi xəritədə Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan arasında bölünmüş Fərqanə vadisi döyüş meydanını xatırladır. Orada 30 il ərzində baş verən toqquşmalarda və silahlı qarşıdurmalarda yüzlərlə insan həlak olub. Sərhəd mübahisələrini obyektiv amillərə - ilk növbədə, kənd təsərrüfatının üstünlük təşkil etdiyi və quraq iqlimə malik əhalinin sıx məskunlaşdığı bir bölgədə məhdud kənd təsərrüfatı resurslarına görə həlli qeyri-mümkün görünürdü. Üstəlik, üç ölkənin siyasətçiləri bu münaqişələrdən daxili siyasi məqsədlər üçün fəal şəkildə istifadə edirdilər.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Carnegi Politika” yazıb.
Nəşrin təhlilində qeyd olunur:
Martın 31-də Tacikistanın Xucənd şəhərində Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan prezidentləri təntənəli şəkildə bütün ərazi mübahisələrinə son qoyulduğunu bəyan ediblər. Gələcəkdə heç kim yeni münaqişələrdən sığortalanmayıb, lakin hələlik liderlər əməkdaşlıqda təcavüzdən daha çox fayda görürlər. Bu məntiq Fərqanə sərhədlərində sabitliyin yeganə təminatıdır.
Mübahisə necə başladı?

Orta Asiyada milli demarkasiya və sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi prosesi yalnız 1950-ci illərdə başa çatsa da, respublikalar hələ də nəticələrdən narazıdır. Onlar arasında müntəzəm münaqişələr hətta SSRİ-də də yaranırdı, baxmayaraq ki, o zaman bu sərhədlər sırf inzibati xarakter daşıyırdı. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra müstəqil dövlətlərin hər biri Sovet xəritələrindəki uyğunsuzluqları öz xeyrinə şərh etməyə başladı və bu, problemləri xeyli artırdı.
Ziddiyyətləri həll etmək üçün çoxlu cəhdlər olub. Məsələn, müstəqillik əldə etdikdən dərhal sonra Orta Asiya respublikaları bir-birinin ərazi bütövlüyünün tanınması və hörmət edilməsi, mövcud sərhədlərin toxunulmazlığı haqqında Almatı Bəyannaməsini imzaladılar. Amma praktikada münaqişələr davam edirdi - bütün Mərkəzi Asiya ölkələrinin qonşularına qarşı ərazi iddiaları var idi.
Bəzi mübahisələr həll edildi. Məsələn, Qazaxıstan və Türkmənistan öz sərhədləri barədə nisbətən tez razılığa gəliblər. Amma Özbəkistan uzun illər çox sərt davrandı: birinci prezident İslam Kərimov qonşularına güzəştə getmədi.
Daşkənd birtərəfli qaydada sərhədi demarkasiya edib, Qırğızıstan və Tacikistanla mübahisəli ərazilərdə tikanlı məftillər, nəzarət zolaqları və keçid məntəqələri quraşdırıb. 1999-cu ildə terrorçu Özbəkistan İslam Hərəkatı Fərqanə vadisinə soxularkən, Özbəkistan hətta sərhədin bəzi hissələrini minalayıb.
Mübahisə necə bitdi?

2016-cı ildə Kərimovu əvəzləyən Şavkat Mirziyoyev Özbəkistanın xarici siyasət strategiyasına köklü şəkildə yenidən baxaraq, qonşuları ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün fəal işləyib. Nəticədə, 2020-ci illərin əvvəllərində Özbəkistan sərhədləri ilə bağlı bütün sərhəd mübahisələri həll olunub. Amma Tacikistanla Qırğızıstan arasında qarşıdurma davam etdi. İki ölkənin liderləri - Emomali Rəhmon və Sadır Japarov arasında çətin münasibətlər Mərkəzi Asiya sammitlərini pozdu və sərhəd münaqişələri bütün regionun sabitliyini şübhə altına aldı.
Hər iki tərəf əhalini səfərbər etmək və birləşdirmək üçün millətçi-populist ritorikadan getdikcə daha çox istifadə etdikdən sonra vəziyyət gərginləşdi. Qırğızıstan nümayəndələri tacikistanlı həmkarlarına ultimatumlar verib və sərhəddə hərbi təlimlər keçiriblər. Tacikistan rəhbərliyi buna sərt və hətta döyüşkən cavab verib. Bu, 2021 və 2022-ci illərdə böyük sərhəd toqquşmalarına səbəb oldu.
Xüsusilə təhlükəli olan o idi ki, qarşıdurmalarda hər iki tərəfdən təkcə peşəkar hərbçilər deyil, həm də şəxsiyyət nişanı olmayan mülki geyimli silahlı yaraqlılar iştirak etməyə başladılar. Onlar “opponentlərinin” evlərini yandırıb, lentə alaraq sosial şəbəkələrdə yayıblar.

Hər dəfə tərəflər getdikcə daha ciddi silahlardan istifadə edirdilər. Əgər 2000-ci və 2010-cu illərdə ovçuluq və atıcı silahlardan istifadə olunubsa, 2021-2022-ci illərdə artilleriya və pilotsuz təyyarələr də daxil olmaqla, demək olar ki, bütün spektrdən istifadə edilib.
2021-ci ilin aprelində baş vermiş münaqişə zamanı gərginliyin azaldılması ilə bağlı danışıqlara başlayıblar. 2022-ci ilin sentyabrında baş verən münaqişə hər iki prezidenti tamamilə təəccübləndirdi: sərhəddə atışma başlayanda onlar ŞƏT-in Səmərqənd sammitində idilər və dərhal orada atəşkəs barədə razılığa gəldilər.
Qırğızıstan və Tacikistandakı kimi siyasi rejimlər üçün daimi təhlükə cəmiyyət üzərində nəzarəti gücləndirmək üçün yaxşı əsasdır. Lakin döyüşkən ritorikanın həddindən artıq dozası düşmən obrazının sadəcə görüntü olmaqdan çıxmasına səbəb oldu. Bu isə artıq daxili sabitliyin pozulması təhlükəsini yaratmışdı.
Gözlənilən təhlükənin əlamətlərinə millətçiliyin yüksəlməsi və Qırğızıstanda taciklərə, Tacikistanda qırğızlara qarşı ayrı-seçkiliyin artması daxildir. Hakim rejimlər üçün risklər o illərdə Mərkəzi Asiyanın COVID-19 pandemiyasından yenicə sağalması ilə də əlavə olundu: tibbin keyfiyyətsizliyi və ölkələrin iqtisadi kövrəkliyi səbəbindən ictimai əhval-ruhiyyə artıq qaynayırdı.
Kim sülhməramlı oldu?

Rusiya KTMT üzrə iki müttəfiqi arasında mübahisələrə müdaxilə etməyə tələsmirdi və Ukraynaya genişmiqyaslı müdaxilə başlayandan sonra bu mövzuya marağını tamamilə itirdi. Vladimir Putin Japarov və Rəhmonla cəmi bir dəfə görüşdü və bundan sonra o, Moskvanın “vasitəçi rolunu oynamaqdan imtina etdiyini” açıq şəkildə etiraf etdi. Əvəzində Rusiya prezidenti arxivlərdən sovet xəritələrini qaldıracağını vəd etdi ki, guya bu xəritələr tərəflərə “həll tapmağa” kömək edəcəkdi.
Kremlin vasitəçilikdən kənarda qalması, ilk növbədə, keçmiş kədərli təcrübə ilə izah olunur: 2020-ci ildə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi öz xidmətlərini təklif etməyə çalışdı, lakin buna cavab olaraq Tacikistanın diplomatik departamentindən etiraz notası aldı.
İkincisi, Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhəd münaqişəsinin həll olunmaması öz təsirini göstərdi. Moskva qərara gəlib ki, Kremlin hələ də özünün eksklüziv təsir zonası hesab etdiyi postsovet məkanında növbəti böyük uğursuzluğa ehtiyac yoxdur.
Rusiyanın çarəsizliyi fonunda hələ 2018-ci ildə regional inteqrasiya prosesini başlatmış Özbəkistanın vasitəçilik rolu xüsusilə Mirziyoyevin Rusiya və Çin kimi xarici tərəfdaşların iştirakı olmadan Mərkəzi Asiya sammitlərini bərpa etməsi ilə özünü büruzə verdi. 2025-ci ilə qədər Özbəkistan rəhbərliyi son vaxtlara qədər əl sıxmaqdan belə imtina edən Rəhmonla Japarov arasında dialoqun bərpasına kömək etdi. Daşkəndin diplomatik fəaliyyəti, məsələn, 2025-ci ilin əvvəlində Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızıstan baş nazirlərinin sərhəd məsələlərinə həsr olunmuş iclası zamanı nümayiş etdirildi.
Bundan sonra nə gözləmək olar?

Gələcək münaqişələr təhlükəsinin tamamilə aradan qaldırıldığını söyləmək olmaz. Qırğızıstanla Tacikistan arasında yeni sazişdə yazılanların praktikada nə dərəcədə rəvan həyata keçiriləcəyi məlum deyil.
Yerli əhalinin su təsərrüfatı obyektlərinə və suvarma kanallarına maneəsiz çıxışı haqqında bəndə xüsusi diqqət yetirilir. Bu, sərhədyanı rayonların iqtisadiyyatını nəzərə alaraq çox vacibdir: Qırğızıstan tərəfində iqtisadi fəal əhalinin 74 faizi, Tacikistan tərəfində isə 75 faizi kənd təsərrüfatında çalışır. Su ilə bağlı mübahisələr əvvəllər müntəzəm toqquşmalara səbəb olub.
Başqa bir böyük sual, qırğızların və taciklərin evlərinin dama taxtası ilə yerləşdiyi ərazilərdə sərhədin demarkasiyası rəvan davam edəcəkmi?
Ümumiyyətlə, sərhəd məsələlərinin indiki ssenari üzrə həllinin əleyhdarları hələ özlərini bəlli etməsələr də, uzaqlaşmayıblar. Etiraz aktivliyi potensialına 2022-ci ildə Özbəkistanla sərhəd müqaviləsinə qarşı çıxış edən qırğız fəalların şou-məhkəmələri təsir etdi. Tacikistanla razılaşmanın bir neçə tənqidçisi artıq nəticələrini hiss edib. Məsələn, deputat Sultanbay Ayjigitov mandatdan məhrum edilib.
Beləliklə, gələcək problemləri istisna etmək olmaz, lakin ümumilikdə bütün postsovet dövründə regionda ilk dəfə belə bir vəziyyət yaranıb ki, hər beş ölkənin hakimiyyətinin bir-birinə qarşı heç bir siyasi iddiası yoxdur. Və belə bir vəziyyətin sabit olacağından iki amil danışır: siyasi və iqtisadi.
Tacikistanda 1990-cı illərin əvvəllərindən hakimiyyətdə olan Rəhmon, oğlu Rüstəmin simasında hakimiyyətin gələcək nəslə ötürülməsi məsələsinin həllinin zəruri olacağı məqama yaxınlaşır. Belə bir vəziyyətdə onun sərhədlərdə gərginlik ocağına ehtiyacı yoxdur. Qırğızıstanda isə siyasi sistem həm daxildə, həm də xaricdə Mərkəzi Asiya normasına uyğunlaşır. Yəni daha firavan qonşuları - Qazaxıstan və xüsusilə Özbəkistan modelini təkrarlamağa çalışır.
İqtisadi amil siyasi faktorla ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Mərkəzi Asiyanın iki ən kiçik iqtisadiyyatı olan Qırğızıstan və Tacikistanın dinc yanaşı yaşaması onlara daha zəngin qonşularının sürətli iqtisadi artımına qoşulmaq şansı verir.
Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyaları səbəbindən ticarətin yönləndirilməsindən sonra beş Mərkəzi Asiya ölkəsinin daxili ticarət dövriyyəsi 2023-cü ildə 20 milyard dolları ötüb, baxmayaraq ki, 2017-ci ildə 9 milyard dollardan az olub. Eyni şey regiondan kənar ölkələrlə ticarətə də aiddir. Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü fonunda bir çox ölkələr Mərkəzi Asiyaya yeni nəzər salıb və indi onunla fəal şəkildə əlaqələri inkişaf etdirməyə hazırdırlar. Ən son nümunələrdən biri Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrinin Mərkəzi Asiya ilə ilk sammitidir (3-4 aprel, Səmərqənd). Sərhəddəki qeyri-sabitliyə görə belə unikal fürsəti əldən vermək axmaqlıq olardı.
Y. QACAR