Trampın Orta Asiya liderləri ilə görüşündən nə gözləmək olar?

...ABŞ Mərkəzi Asiya ölkələrində tapılan mineral ehtiyatlarla maraqlanır, ona görə də analitiklər 6 noyabrda Vaşinqtonda keçiriləcək və ABŞ Prezidenti Donald Tramp və region liderlərinin qatıldığı sammitdə nadir torpaq metallarının gündəmin mərkəzində olacağını proqnozlaşdırırlar.

Onlar vurğulayırlar ki, bu il onuncu ildönümünü qeyd edən C5+1 formatında keçiriləcək qarşıdan gələn görüş Rusiya və Çin arasında yerləşən region dövlətlərinə xarici siyasətlərini balanslaşdırmağa və çoxvektorlu yanaşma yürütməyə imkan verəcək.

2013-cü ildə ABŞ Dövlət Katibi Con Kerri yeni bir ölkə - Qırğızıstan "icad etdi". Xarici işlər naziri kimi ilk ictimai çıxışında diplomat səhv danışaraq Qazaxıstan və Qırğızıstanı birləşdirdi. Bu utancverici hadisə uzun müddət müxtəlif media orqanlarında xatırlandı.

Lakin cəmi iki il sonra, 2015-ci ildə Kerri Mərkəzi Asiyanın beş ölkəsinin hamısına səfər edərək Vaşinqton və region arasında yeni dialoq formatını başlatdı.

Beləliklə, SİA xatırladır ki, bu il onuncu ildönümünü qeyd edən C5+1 platforması yarandı.

Formatın mövcudluğunun ilk bir neçə ilində xarici işlər nazirləri səviyyəsində qarşılıqlı əlaqə baş verdi: onların görüşləri müntəzəm hala gəldi və əməkdaşlığı müzakirə etmək üçün platforma rolunu oynadı.

Mərkəzi Asiya dövlətlərinin liderlərinin və ABŞ prezidentinin qatıldığı ilk yüksək səviyyəli sammit 2023-cü ildə Nyu-Yorkda BMT Baş Assambleyasının iclası çərçivəsində keçirildi.

Cozef Bayden administrasiyası daha sonra, xüsusən də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi kontekstində, beş postsovet ölkəsinin müstəqilliyinə siyasi həmrəylik və dəstəyi vurğuladı.

ABŞ regionun Moskvadan asılılığını azaltmaq üçün suverenliyin, regional birliyin gücləndirilməsinin və xarici iqtisadi əlaqələrin şaxələndirilməsinin vacibliyini vurğuladı.

Müşahidəçilər ikinci Mərkəzi Asiya-ABŞ sammitinin daha sadə olacağını proqnozlaşdırırlar. Bu, əsasən, dörd illik fasilədən sonra bu il Ağ Evə qayıdan Donald Trampın "Amerika birinci" yanaşması ilə bağlıdır.

...Maraqlıdır, Mərkəzi Asiya bundan nə qazanacaq?

Böyük Britaniyada yerləşən Central Asia Due Diligence tədqiqat mərkəzinin təsisçisi Əlişir İlhamovun sözlərinə görə, region ölkələrinin ayrı-ayrılıqda deyil, qrup şəklində qlobal maraq kəsb etməsi region üçün müsbət siqnal kimi qəbul edilməlidir.

İlhamov qeyd edir ki, “Əgər region ölkələri beynəlxalq statuslarını qorumaq və yaxşılaşdırmaq istəyirlərsə, Mərkəzi Asiya daxilində inteqrasiya istiqamətində çalışmağa davam etməlidirlər. Qərblə əlaqələri, xüsusən də bu kimi sammitlər vasitəsilə region ölkələri çoxvektorlu xarici siyasət yürüdə və Moskva və Pekinin birbaşa peyklərinə çevrilməkdən qaça bilərlər. Bu siyasətin nəticəsi, əlbəttə ki, artıq gördüyümüz Moskvanın artan hücumları olacaq”.

Vaşinqtonda sammit elan edildikdən dərhal sonra Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov Qərbi "Mərkəzi Asiya və Qafqaz ölkələrini Rusiyadan qoparmaq" cəhdində günahlandırdı və Moskvanın bu səylərə müqavimət göstərəcəyinə söz verdi.

Vaşinqtondakı görüş Düşənbədə keçirilən Orta Asiya-Rusiya sammitindən bir ay sonra keçiriləcək. Sammitdə Rusiya Prezidenti Vladimir Putin regionun Kreml üçün strateji əhəmiyyətini vurğulayaraq, tərəfdaşlarını Moskvanın əsas müttəfiq və təhlükəsizliyin qarantı olaraq qaldığına əmin edib. Lakin Düşənbədə Rusiya ilə Orta Asiya dövlətləri arasında heç bir böyük investisiya müqaviləsi imzalanmayıb. İqtisadiyyatın soyuması ilə üzləşən Moskva, cənub qonşularını öz təsir dairəsi kimi görsə də, bölgədəki layihələrə investisiya qoymaq istəmir.

Mərkəzi Asiya ölkələri özləri Rusiyanın, Çinin (bölgədə iqtisadi mövcudluğunu fəal şəkildə genişləndirən) və Qərbin maraqları arasında hərəkət etməyə çalışırlar. Qazaxıstan, bəlkə də, hazırda ən çətin vəziyyətlə üzləşir: Vaşinqtondan sonra Tokayev Moskvaya dövlət səfərinə yola düşəcək. Onun Putinlə görüşü 12 noyabra planlaşdırılıb.

Əli Babayev