Tehran İrəvan qarşıdurması, ABŞ ni bölgəyə gətirən İran TƏHLİL

8 avqust Azərbaycan-ABŞ-Ermənistan arasında Cənubi Qafqazda sülhün təmin olunması ilə bağlı Üçtərəfli Birgə Bəyannamədən sonra Tehranla İrəvan arasında ciddi gərginlik yaşanmaqdadır. Artıq İran prezidenti Məsud Pezeşkianla Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan və xarici işlər nazirləri Ararat Mirzoyanla Abbas Araqçi arasında Birgə Bəyannamə və Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh sazişinin paraflamasından sonrakı durum ciddi şəkildə müzakirə edilib. Tehran tərəfi ABŞ-la Ermənistanın birgə Zəngəzurda “Tramp yolu” tikintisindən çox narahatlığını İrəvan tərəfinə çatdırıb. Tehran ABŞ-ın onun şimal sərhədində mövcudluğunu istəmədiyini açıq şəkildə İrəvanın diqqətinə çatdırıb.

Tehranla İrəvan arasındakı bu gərginlik Ermənistan xarici işlər nazirinin müavininin İrana səfəri zamanı daha detallı şəkildə müzakirə ediləcək.

ABŞ-ın Cənubi Qafqazda, xüsusən də İranın şimal sərhədində mövcudluğu Tehranın yürütdüyü siyasətin məntiqi nəticəsidir. 

2020-ci il 10 noyabr Azərbaycan-Rusiya-Ermənistan arasında imzalanan üçtərəfli sülh bəynatının 9-cu bəndi açıq şəkildə Azərbaycanın Naxçıvanla maneəsiz birbaşa əlaqəsini nəzərdə tutsa da, Tehran qəti şəkildə buna qarşı çıxdı. Tehran müharibədə məğlub tərəf kimi İrəvanın Zəngəzur dəhlizini reallaşdırması ilə bağlı üzərinə götürdüyü öhdəliyin yerinə yetirilməsinə hər vəchlə mane oldu. Tehranın mövqeyi ondan ibarət oldu ki, Zəngəzur dəhlizinin reallaşması Ankarının Cənubi Qafqazda və Mərkəzi Asiyada təsir dairəsinin genişlənməsinə, Türk dünyasının geosiyasi güc kimi formalaşmasına səbəb olacaq. Ona görə də Tehran Bakı və Ankaraya qarşı ciddi müqavimət göstərməyə başladı. Tehran hətta İran-Azərbaycan sərhədində hərbi təlimlər keçirməklə Bakı və Ankaraya hərbi-psixoloji təzyiq münasibətini sərgilədi. 

Bakının isə İrəvan qarşısında yekun və dayanıqlı sülhün əldə edilməsində əsas şərtləri sırasında Naxçıvanla Azərbaycanın digər ərazisi arasında maneəsiz gediş-gəlişin təmin olunması var idi. Bunsuz Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhün əldə edilməsi qeyri-mümkün idi. Tehran da bunu yaxşı bilirdi və bölgədə öz təsir dairəsini təmin etmək üçün yekun sülhün əldə edilməsinə qarşı çıxırdı. 

İrəvan da yaxşı anlayırdı ki, Bakının şərtlərini icra etmədən üzləşdiyi izolyasiyadan çıxa bilməyəcək və bu da nəticə etibarilə Ermənistanın bir dövlət kimi çöküşünə gətirib çıxaracaq. 
İrəvan onu da başa düşürdü ki, Tehranın bu mövqeyi Ermənistan heç bir yaxşı perspektiv vəd etmir. 

Nəticədə İrəvanla Bakı yekun sülhə nail olmaq üçün dünyanın supergücü nəzarəti altında dəhlizin reallaşması və onun təhlükəsizliyinin təmin olunması barədə qarşılıqlı anlaşmaya gələ bildilər. 

Bununla da Tehran Cənubi Qafqazda yürütdüyü destruktiv siyasət ABŞ-ın bölgədə mövcudluğuna səbəb oldu.

Tehranda isə hazırda Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı iki mövqe mövcuddur. İslahatçı qanadı təmsil edən prezident Məsud Pezeşkian komandası dəhlizin açılmasına loyal mövqe sərgiləyir və bəyan edir ki, yol müəyyən mənada onların da marağına cavab verir. Çünki realaşacaq dəhlizə Ermənistanın yurisdiksiyasında olmaqla ABŞ tərəfi nəzarət edəcək. Mühafizəkarlar isə qəti şəkildə buna qarşı çıxırlar. 

Amma Tehranın bundan sonra hansı mövqe sərgiləməsindən asılı olmayaraq Zəngəzur dəhlizi reallaşacaq və cəhdləri nəticə etibarilə iflasa uğrayacaq. Əgər Tehran bu məsələdə barışmaz mövqe sərgiləyərsə, özü bunun müəyyən əks nəticələri ilə üzləşə bilər. Tehran bu məlubiyyətlə barışmaq məcburiyyətində qalmalı olacaq. Başqa yol artıq yoxdur.

Tehran Bakı və Ankaranın iştirakı ilə dəhlizin reallaşmasına qarşı çıxmaqla özünü belə bir uğursuz duruma salmaqla həm geosiyasi, həm geoiqtisadi, həm logistika məsələsində itirən tərəf oldu. Tehran dəhlizin açılmasına qarşı açıq şəkildə çıxarsa, o zaman önün ilk növbədə ABŞ-ı görməli olacaq.

Qazanan tərəf isə Prezident İlham Əliyevin yürütdüyü çevik diplomatiya nəticəsində yenə də Azərbaycan oldu. 

Mürtəza Bünyadlı