Trampın Cənubi Qafqaz siyasəti: Son məqsəd nədir?

Prezident Donald Tramp bildirib ki, ABŞ Ermənistan və Azərbaycanı sülh sazişi üçün bir araya gətirməkdən ötrü “sehrdən” istifadə edir.

İki tarixi düşmənin razılığa bir qarış yaxınlaşdığı bir vaxtda Tramp administrasiyası Cənubi Qafqazda diplomatiyanı gücləndirir.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Middle East Eye” yazıb.
Britaniya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
May ayında Trampın milyarder olan Yaxın Şərq üzrə nümayəndəsi Stiv Uitkoff demişdi ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında razılaşmadan sonra onlar İsraillə 2020-ci ildə Bəhreyn, BƏƏ və Mərakeşin imzaladığı normallaşdırma sazişinə (İbrahim sazişi) qoşula bilərlər.
Tramp bu sazişləri xarici siyasətinin əsas hissəsi hesab edir.
Daha sonra, iyul ayında Trampın digər yaxşı dostu və milyarder elçisi Tom Barrak bildirib ki, ABŞ Ermənistanın İranla sərhədində yerləşən strateji tranzit dəhlizinin 100 illik icarə müqaviləsini imzalamağa hazırdır.
Türkiyə və Azərbaycanın “Zəngəzur dəhlizi” adlandırdığı bu torpaq parçasından Bakı Naxçıvan adlanan eksklavı və nəhayət, Türkiyə ilə əlaqə yaratmaq istəyir.
Trampın iqtisadi sövdələşmələr və İbrahim razılaşmaları vasitəsilə sülh sazişinə möhür vurmaq cəhdi Cənubi Qafqazda siyasi dalğalanmanın mövcud olduğu bir vaxta təsadüf edir.
Tramp, Türkiyə və diplomatik qələbə
Regionun tarixən böyük dövləti olan Rusiya Ukraynanın döyüş meydanlarında ilişib-qalıb. Azərbaycanın 2023-cü ildə ildırım çaxması kimi Qarabağa nəzarəti əlinə alıb və Rusiyanın təhlükəsizlik təminatçısı kimi nüfuzu sarsılıb. Halbuki xristian Ermənistan uzun müddət Azərbaycana qarşı dəstək üçün Rusiyaya arxalanmışdı.
Cənubda isə Ermənistanla əlaqələrini dərinləşdirən və İsrailin Bakı ilə təhlükəsizlik əlaqələrindən ehtiyat edən İran İsraillə 12 günlük müharibədən sonra yenidən toparlanmağa çalışır. Tehranın xaricə güc proyeksiya etmək qabiliyyəti İsrailin Livandakı müttəfiqi “Hizbullah”ı devirməsi və keçən ilin sonunda Suriyada Bəşər Əsəd hökumətinin süqutu ilə azalıb.
Rusiyanın diqqətinin Ukraynada olması və İranın “axsaq ayaqlı” olması ilə Türkiyənin bölgədəki gücü artır.
ABŞ özü Suriyada üstünlük təşkil edən xarici güc kimi Türkiyə ilə işləyə biləcəyinə işarə edir.
Ekspertlərin fikrincə, Barrakın Ermənistan-Azərbaycan sülh danışıqlarındakı rolu Vaşinqtonun Ankaranı Cənubi Qafqazda yeni regional güc kimi görməsinə bir daha sübutdur.
Yaxın Şərq və Qafqaz üzrə afinalı ekspert Corc Meneşyan “Middle East Eye”-a deyib: "Trampın nə Ermənistanda, nə də Azərbaycanda payı var. Amma o, sövdələşmənin mümkün olduğunu görür".

ABŞ-nın bölgəyə diplomatik hücumuna Ankarada Barrak başçılıq edir. Meneşyan əlavə edib ki, "ABŞ artıq Türkiyəyə Suriyadakı öz təsir zonasını təhvil verir. Bu, aydındır. Eyni şey Cənubi Qafqazda da baş verir".
Bu xoşməramlılıq Trampın sosial şəbəkədə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Ermənistanla mübahisəyə son qoymaq “istəklərinə” görə təşəkkürünü bildirən yazısını paylaşması ilə göründü. Əliyev Trampın Azərbaycana da şamil olan “fundamental, o cümlədən ailə dəyərlərini” yüksək qiymətləndirib.
Suriya və Qəzzadan Ukrayna və Qafqaza qədər
ABŞ-nın dəhlizi icarəyə götürməsi ideyası Tramp administrasiyasının münaqişə zonalarında, fiziki aktivlər üzərində nəzarəti də daxil olmaqla, iqtisadi sövdələşmələrə üstünlük verməsi ilə uyğun gəlir.
Bu ilin əvvəlində Tramp demişdi ki, ABŞ Qəzza zolağını ələ keçirəcək, fələstinliləri qovacaq və onu Yaxın Şərqin “Rivyerası”na çevirəcək. Bu təklif fələstinlilərin etnik təmizlənməsinə çağırış kimi geniş şəkildə qarşılandı.
İsrail fələstinlilərin məcburi köçkünlüyündə israr etmək üçün “Tramp planı”na əl atmağa davam edir. Lakin ABŞ ərəb müttəfiqlərinin müqavimətindən sonra geri çəkildi.
Trampın məzhəb və regional gərginliyin hökm sürdüyü ölkələrdə işgüzar sövdələşmələrə meyli Türkiyə və Suriyadakı Körfəz ölkələri tərəfindən daha yaxşı qarşılanıb və o, sanksiyaların sürətlə aradan qaldırılmasına nail olub.
Zəngəzur dəhlizi ideyası Trampın aprel ayında Ukrayna ilə imzaladığı faydalı qazıntı sazişinə oxşardır. Həmin razılaşma sayəsində Ukraynanın mineral sərvətlərinin kapitalizasiyası üçün birgə fond yaradıldı. Bu ilin əvvəlində Tramp bildirmişdi ki, Avropa İttifaqı (Aİ) dövlətləri Ukrayna adından ABŞ-dan hava hücumundan müdafiə sistemləri alacaqlar.
Böyük qaz ixracatçısı olan Azərbaycan Trampın təltif etdiyi enerji sərvətlərini nümayiş etdirir, lakin Ermənistan kasıbdır. Cənubi Qafqazın ABŞ üçün dəyəri ondan ibarətdir ki, region həm Rusiya, həm də İrandan yan keçməklə Asiya və Avropanı birləşdirməyi hədəfləyən Orta Dəhliz də daxil olmaqla ticarət yolları ilə kəsişib.
Oksford Universitetinin ticarət yolları üzrə eksperti Peter Frankopan MEE-yə bildirib ki, üçüncü tərəfin dəhlizi idarə etməsi "prinsipcə pis fikir deyil", lakin maneələrlə üzləşəcək:
"Birincisi, ABŞ-nın təklifi kommersiya məqsədi daşıyır - bu, o deməkdir ki, mənfəət olmalıdır. Beləliklə, operator əmin olmalıdır ki, investisiyalardan gəlir əldə edə biləcək".
Yanvarda Ermənistan cənub sərhədində rus qoşunlarını öz qüvvələri ilə əvəz etdi.
“İpək Yolları” kitabının müəllifi Frankopan əlavə edib: “Rusiya, çox güman ki, ABŞ-nın [dəhlizdə] istənilən mövcudluğuna pis reaksiya göstərəcək, istər kommersiya, istərsə də şərti olaraq”.
ABŞ-nın mövcudluğu İranı da narahat edəcək.
“Sərhəd açılsa, İran uduzur”
İslam Respublikası və Ermənistan yaxşı əlaqələrə malikdir. İran parlamenti erməni azlığının üzvlərinə üç yer ayırıb. Bu ilin əvvəlində hər iki tərəf birgə hərbi təlimlər keçirib. Hər iki ölkə Türkiyə və Azərbaycanın regionda güclənməsindən ehtiyatlanır.
Ermənistanda Amerika Universitetinin İran üzrə mütəxəssisi Alen Şadunts MEE-ə deyib: "Status-kvo İrana çox xeyir verir. Hazırda o, Azərbaycanla Naxçıvanı birləşdirən yeganə ölkədir”.
İndi birbaşa quru əlaqəsi olmadığından Azərbaycan yük maşınları eksklava çatmaq üçün İrandan keçməlidir. Azərbaycan həm də Naxçıvana elektrik enerjisinin verilməsində İrana arxalanır. Bu, Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra İranın Azərbaycana qarşı istifadə etmək üçün təzyiq aləti olub.
"Sərhəd açılsa, İran uduzacaq, - Şadunts deyib. - Artıq İsrailin Azərbaycanda olması ilə bağlı şübhələr var. Əgər Amerika şirkəti dəhlizi icarəyə götürsə, İran bunu mühasirəyə alınma kimi qiymətləndirə bilər".
İran, həmçinin Azərbaycan ərazisindən İran sahillərinə qədər uzanacaq Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin dəmir yolu xəttinin tikintisini başa çatdırmaq üçün Rusiyadan 1,4 milyard dollar kredit alıb.
Bu marşrut Hindistan və Rusiya arasında səyahət vaxtını azaltmaq məqsədi daşıyır. 2024-cü ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 68 milyard dollar təşkil edib ki, bu da Ukrayna müharibəsinə cavab olaraq Qərbin Rusiyaya tətbiq etdiyi sanksiyalardan əvvəl mövcud olan məbləğdən dörd dəfə çoxdur.
Artıq Azərbaycanın İsraillə dərin təhlükəsizlik əlaqələri var. Bakı Suriya və İsrail arasında danışıqlara ev sahibliyi edir. MEE xəbər verir ki, şəhər İsrail casusları ilə o qədər doludur ki, İran rəsmiləri təsadüfən eyni restoranda onlarla üz-üzə gəlib.
Ermənistanın İsraillə də diplomatik əlaqələri var. Lakin Stiv Uitkoff may ayında ABŞ-nın hər iki ölkəni İbrahim razılaşmasına cəlb etmək istədiyini söyləyib.
Regional analitiklər deyirlər ki, bu, iqtisadi əlaqələrdən daha böyük məna daşıya bilər.
"Ermənistan İsraillə əlaqə yaratmaqda maraqlıdır. İstənilən regional layihə resursları olmayan Ermənistan üçün xilas ola bilər", - Şadunts deyib.
ABŞ Zəngəzur dəhlizini idarə edəcəkmi?
Barrakın Zəngəzur dəhlizinin icarəyə verilməsi təklifi Ermənistanda əks reaksiya ilə üzləşib.
Mütəxəssislər bildirirlər ki, Barrakın üzə çıxardığı 100 illik icarə ideyası Ermənistan konstitusiyasına ziddir. Üstəlik, Ermənistan prezidenti Nikol Paşinyan artıq Ermənistanın Katolik Apostol Kilsəsi ilə gərginləşən düşmənçiliyin təzyiqi altındadır və ölkənin ABŞ-yə meyl etməsindən ehtiyat edən rusiyapərəst seçicilərin narazılığı ilə üzləşir.
Paşinyanın Ermənistanın daha böyük qonşusu olan Türkiyə ilə normallaşmaq niyyəti ilə Azərbaycanla sülh razılaşması əldə etmək cəhdi ehtiyatla qarşılanıb.
Bir çox tarixçinin “soyqırım” adlandırdığı və Birinci Dünya müharibəsinin son illərində Osmanlının erməni xristianlara qarşı törətdiklərinin hələ də qəzəb doğurduğu bildirilir.
Ermənistan 2023-cü ildə Azərbaycana məğlubiyyətindən hələ də əzab çəkir və qonşusunun Sünik əyalətində ərazi dizaynları qurmasından narahatdır. Azərbaycan dəhlizin Ermənistan tərəfindən idarə olunmasını istəmir.
"Onlar 32 kilometr yol üzərində mübahisə edirlər, - Barrak bu ayın əvvəlində mətbuat brifinqində deyib. - Beləliklə, Amerika oyuna girir və deyir: "Yaxşı, biz onu sizdən təhvil alacağıq. Bizə 32 kilometr yolu yüz illik icarəyə verin".
Paşinyan iyulda təsdiqləyib ki, ABŞ dəhlizin idarə olunması ilə bağlı təkliflər verib.
Cənubi Qafqaz üzrə konfliktlər üzrə analitik Olesya Vartanyan MEE-yə deyib: “Amerikalılardan əvvəl avropalılar bunu təklif etmişdi”.
ABŞ rəsmilərindən biri MEE-yə bildirib ki, Barrakın şərhləri bir çox ABŞ diplomatını məəttəl qoyub.
"Barrakın danışdığı bir aktyorun mono-tamaşasıdır. Onun Ərdoğan və Trampla münasibəti var. O güman edir ki, bu kifayətdir”.
Tramp administrasiyası Qafqazı Ərəb Yaxın Şərqinə Avropadan daha yaxın sayır.
"Tramp Avropa İttifaqı ilə maraqlanmır. Qafqazda bu, xüsusilə açıq görünür", - Meneşyan MEE-yə deyib. - Türkiyə də, Azərbaycan və Ermənistan kimi, bütün bu oyunun ortasındadır”, - Meneşyan bildirib.
2023-cü ildə BƏƏ Ermənistanda birbaşa xarici investisiyaların ən böyük mənbəyi kimi ortaya çıxdı. Əmirliklərin “Masdar” şirkəti Ermənistanın ən böyük günəş enerjisi zavodunun tikintisi üzərində işləyir. Onun artıq Azərbaycanda zavodu var.
Bu ticarət Trampa müqavilə bağlamaqda kömək edəcək. Lakin ABŞ real iqtisadi rəqabətlə üzləşir. Ermənistan Çinin rəhbərlik etdiyi Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına (ŞƏT) üzv olmaq üçün müraciət edib.
Y. QACAR