Trampın Yaxın Şərq strategiyası: Bu yol İranla razılaşmadan keçir

ABŞ prezidenti Donald Tramp və müşavirlərinin Yaxın Şərqlə bağlı hərtərəfli strategiyası varmı, yoxsa onlar bölgədə alovlanmaya davam edən yanğınları söndürmək üçün xüsusi səylərlə məşğuldurlar?

Bu, Ağ evin Qırmızı dəniz gəmiçiliyinə və İsrailə hücumlardakı roluna görə Yəməndə İranın müttəfiqi husilərə qarşı hava zərbələri endirmək qərarı ilə gündəmə gələn mühüm sualdır. Lakin bu sualın cavabı Yəməndən çox-çox kənarda nəticələrə səbəb olacaq.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Atlantic Council” yazıb.
ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Bəzi şərhçilər artıq Trampın Yaxın Şərqlə bağlı xarici siyasətini improvizasiya və xaotik adlandıraraq bu suala öz hökmlərini veriblər. Amma Trampın siyasətinin mərkəzi hissəsinin İranla nüvə razılaşmasının təmin edilməsi və onun regiondakı bədxassəli təsirinin qarşısının alınması olduğunu başa düşsəniz, administrasiyanın İran, Yəmən, Suriya və Livana qarşı atdığı addımlar bu mərkəzi hədəfə dəstək kimi qiymətləndirilə bilər. Bunun əksinə olaraq, administrasiyanın İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun Qəzzada müharibəni bərpa etmək qərarını dəstəkləməsi məntiqsiz görünür, çünki bu, Trampın İranla qarşıdurmada ehtiyac duyacağı regional dəstəyi azaltmaq riski daşıyır.

Yəmən: Hər şey İrana aiddir
ABŞ-nın husilərə qarşı martın 15-də başlayan zərbələrinin bir çox məqsədi olduğu görünür. Dərhal məqsəd qrupun gəmiçilik və İsrailə hücumlarını dayandırmasına nail olmaqdır. ABŞ-nın Müdafiə naziri Pit Heqset müsahibəsində bu məqsədi açıqlayıb:
“Husilər hücumlarını dayandırdıqda, biz də dayanacağıq”.
Lakin ABŞ rəsmiləri husiləri silahlandıran və öyrədən, gəmilərin hərəkəti ilə bağlı onlara kəşfiyyat məlumatları verən İranın husilərin hücumlarına görə məsuliyyət daşıdığını da açıqlayıblar. Tramp isə bu yaxınlarda xəbərdarlıq etmişdi ki, husilər geri çəkilməsələr, İran bunun əvəzini, ehtimal ki, İranın özünə qarşı hərbi hücumla ödəyə bilər.
ABŞ-nın husilərin raketləri və pilotsuz təyyarələrini susdurmaqda uğuru, İsrailin hərbi uğurları ilə zəifləmiş “Hizbullah” və HƏMAS İsraillə atəşkəs haqqında razılığa gəldikdən sonra ABŞ və İsrailin maraqlarına qarşı ən fəal olan İran proksi milislərindən gələn təhlükəni azaldacaq.
ABŞ-nın husilərə qarşı güc nümayişi və İrana bunun növbəti zərbə ola biləcəyi barədə xəbərdarlıq etməsi də Trampın Tehranı nüvə proqramı ilə bağlı danışıqlara cəlb etmək və regional davranışı pozmaq məqsədini gücləndirməkdir. Husilərə qarşı kampaniya İranın ali lideri Ayətullah Xamnəinin Trampın danışıqlara başlamaq təklifini rədd etməsindən bir həftədən az sonra baş verdi. Bu, həmçinin husilərin keçən həftə İsrailin Qəzzaya yardımını kəsməsinə cavab olaraq Qırmızı dənizdə İsrail gəmilərinə hücumları bərpa etmək təhdidindən sonra gəlir.

İran: Danış və ya risk et
Husilərə qarşı hücumlar, Trampın İranın uranı nüvə silahı həddinə çatdırmış kimi görünən nüvə irəliləyişlərinin dayandırılması və geri çəkilməyəcəyi təqdirdə, ABŞ, İsrail və ya hər ikisinin İranın nüvə obyektlərinə dağıdıcı hərbi zərbələr endirə biləcəyi barədə xəbərdarlığı da müəyyən risklər yaradır. Tramp administrasiyası ABŞ-nın “B-52” bombardmançısının (İranın yeraltı nüvə obyektlərinə nüfuz edə biləcək bombaları daşıya bilən) və İsrailin “F-15I” və “F-35I” təyyarələrinin İsraillə birgə hava təlimləri keçirərək, İranın nüvə proqramına zərbə endirməyə hazır olduğu mesajını gücləndirməyə çalışıb.
İran, İsrailin 2024-cü ilin oktyabrında İranın ən müasir hava hücumundan müdafiə sistemlərini məhv etməsindən sonra ABŞ-nın dəstəklədiyi İsrailin hücumuna qarşı durmaq qabiliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldığını qəbul edir.
Birləşmiş Ştatlar həm də ölkənin onsuz da zəif və mübariz iqtisadiyyatına qarşı “maksimum təzyiq” sanksiyaları kampaniyasını təzələməklə və onları güclü şəkildə tətbiq edəcəyinə söz verməklə İranı iqtisadi cəhətdən sıxışdırır. Məsələn, Tramp administrasiyası İran neftinin Çinə tədarükünə qoyulan sanksiyalardan yan keçmək üçün Çin və İranın son dörd ildə inkişaf etdirdiyi xəyal gəmilər və ikinci dərəcəli şirkətlər şəbəkəsinin arxasınca getməklə İrana qarşı sanksiyalar rejimindəki boşluqları bağlamaq niyyətində olduğunu bildirib. İranın Çinə neft satışından əldə etdiyi milyardlarla gəlir İran iqtisadiyyatı üçün həyat xətti olub və rejimin nüvə proqramında güzəştə getmək təzyiqinə müqavimət göstərməsinə köməklik göstərib.
Suriya və Livan: Sabitlik İranla mübarizəyə kömək edir

Tramp administrasiyası Yəməndə hərbi əməliyyatlara və İrana qarşı təhdidlərə baxmayaraq, ABŞ rəsmiləri sakitcə Suriyada sabitliyi təşviq etməyə və Livanda atəşkəs razılaşmasının pozulmamasını təmin etməyə çalışırlar. ABŞ hərbi rəsmiləri Suriyada yeni hökumətlə İŞİD-ə qarşı mübarizədə ABŞ-nın müttəfiqi olan kürdlərin rəhbərlik etdiyi “Suriya Demokratik Qüvvələri” arasında martın 10-da imzalanan razılaşmanın vasitəçiliyində mühüm rol oynayıblar.
Bu razılaşma kürdlərin yeni Suriya ordusuna inteqrasiyası istiqamətində mühüm addımdır və bu, kürdlərlə münaqişə təhlükəsini aradan qaldıraraq yeni Suriya hökumətinin sabitləşməsinə kömək edəcək. Bu, hökumətin Suriyanın şimalındakı mühüm enerji resurslarına çıxış əldə etmək və bütün Suriya ərazisi üzərində nəzarətin bərpası məqsədini irəli sürmək üçün lazımdır.
Birləşmiş Ştatlar üçün bu razılaşma Suriyada qeyri-sabitlik təhlükəsini azaldır ki, bu da İran və onun müvəkkilləri üçün orada hərbi mövcudluğunu bərpa etməyə başlamaq və ya “Hizbullah” tərəfindən istifadə üçün İrandan Livana silah göndərmək üçün Suriyadan bir marşrut kimi istifadə etmək imkanı yarada bilər. Razılaşma həmçinin kürdlərə və onlarla müttəfiq qruplara Suriya-İraq sərhədi yaxınlığında özünü bərpa etməyə çalışan və son iki ildə hücumlarını artıran İŞİD təhlükəsinə qarşı Suriyanın şərqində ABŞ qüvvələri ilə işləməyə davam etməyə imkan verir.
Eynilə, Livanda ABŞ nümayəndəsi Livan və İsrail rəsmilərini iki ölkə arasında 2024-cü ilin noyabrında atəşkəs razılaşmasının tam icrasına mane olan həll edilməmiş məsələləri həll etmək üçün bir araya gətirməyi planlaşdırır. ABŞ-nın hədəfləri üçqatdır:
Birincisi, Birləşmiş Ştatlar İsrail-Livan sərhədi ilə bağlı davamlı mübahisələri həll etmək istəyir.
İkincisi, o, “Hizbullah”ın özünü bərpa etməsinin qarşısını almaq üçün Livan Silahlı Qüvvələrinin (LAF) və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sülhməramlılarının Livanın cənubunda tam şəkildə yerləşdirilməsinə şərait yaratmaq istəyir.
Üçüncüsü, Birləşmiş Ştatlar İsrailin şimalındakı evlərinə qayıdan israilliləri qorumaq üçün İsrail qoşunlarının hazırda Livanın cənubunda tutduqları beş mövqedən çıxarılması üçün şəraitin olduğundan əmin olmaq istəyir.
LAF-ın “Hizbullah”ın təhdidləri qarşısında özünü effektiv şəkildə müdafiə etmək qabiliyyətini gücləndirmək və yeni prezident Jozef Aun və baş nazir Navaf Salama etimadını nümayiş etdirmək üçün ABŞ Dövlət Departamenti LAF-a 95 milyon dollar maliyyə ayırmaq üçün ABŞ-nın xarici yardımının dondurulması ilə bağlı istisnanı təsdiqləyib.
ABŞ-nın atəşkəs razılaşmasının pozulmasının qarşısını almaq və Livan liderləri və institutlarını gücləndirmək səyləri, “Hizbullah” və İranın çiçəklənməsinə imkan verən qeyri-sabitliyin və dövlət zəifliyinin qaytarılmasının qarşısını almaq üçün bu cür addımların vacib olduğunu etiraf edir.

Qəzza: İsrailə dəstək İranı zəiflədir
Qəzzaya gəldikdə, Tramp administrasiyasının Netanyahunun müharibəni bərpa etmək qərarını dəstəkləməsi, çox güman ki, İrana qarşı mübarizə aparmaq kimi daha böyük məqsədinə qarşı işləyəcək. İsrailin HƏMAS-a genişmiqyaslı hava hücumları və bu həftə anklavda quru qüvvələrinin yenidən yerləşdirilməsi, bunun ardınca HƏMAS-ın Təl-Əvivə raket hücumu terror qruplaşması ilə açıq münaqişə yarada bilər.
Son günlər küçə etirazlarında göründüyü kimi, israillilər arasında döyüşlərin bərpasına qarşı geniş etirazlar nəzərə alınmaqla, bu yenilənmiş münaqişə İsraildə daxili parçalanmaları da artıracaq. Öz növbəsində, bu gərginlik və Netanyahunun Qəzzada müharibəni bərpa etməsi İsraili İranla necə davranacağına diqqət yetirməkdən yayındıracaq.
Netanyahu, HƏMAS-ın 7 oktyabr 2023-cü il tarixində İsrailə dəhşətli hücumu ilə nəticələnən təhlükəsizlik uğursuzluqlarına görə məsuliyyət daşıdığına görə İsrail ictimaiyyəti ilə siyasi hesablaşmadan qaçmaq üçün müharibəni davam etdirməyə çalışa bilər. Hələlik müharibənin davam etdirilməsi onu hakimiyyətdə saxlayır, çünki Netanyahunun koalisiyasının ifrat sağçı üzvləri, o, Qəzzada hələ də hakimiyyətdə olan HƏMAS ilə müharibəyə son qoyacağı təqdirdə onun hökumətini tərk etməklə, potensial olaraq onun dağılmasına səbəb olacaqları ilə hədələyib.
ABŞ-nın Qəzzada müharibənin davam etdirilməsinə verdiyi dəstək, çox güman ki, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və əhalisi böyük əksəriyyəti fələstinliləri dəstəkləyən və fələstinlilərin böyük itkisindən və Qəzzanın böyük hissəsinin dağıdılmasından dəhşətə gələn digər Körfəz ölkələri ilə münasibətləri gərginləşdirəcək. Bu, ABŞ-nın İrana qarşı siyasəti üçün vahid cəbhənin təmin edilməsini daha da çətinləşdirir.
Üstəlik, müharibə davam edərkən, Birləşmiş Ştatlar Səudiyyə-İsrailin normallaşmasına vasitəçilik etmək arzusunu həyata keçirə bilməyəcək, çünki səudiyyəlilər müharibə davam edərkən belə bir addımı düşünməyəcəklərini və İsrailin gələcək Fələstin dövləti ilə bağlı öhdəliyinin olmadığını açıq şəkildə bildiriblər.
Nə səhv ola bilərmi?

Beləliklə, Tramp administrasiyasının Yaxın Şərqlə bağlı ardıcıl strategiyasının bir çox elementi olsa da, ABŞ-nın regionla bağlı siyasətində səhv gedə biləcək çox şey var.
Bu necə baş verə bilər?
Əvvəla, husilər uzun sürən hərbi kampaniyaya baxmayaraq, onları yatırmaq çətin ola bilər. Tehran ABŞ sanksiyaları yumşaltmağa başlayana qədər nüvə proqramı ilə bağlı danışıqlardan imtina etməklə Vaşinqtonun hərəkətini blef adlandıra bilər.
Bu ssenarilər öz növbəsində Ağ evi husilərə qarşı əməliyyatlarını əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirməyə və İrana böyük hərbi hücuma keçməyə və ya geri çəkilib zəif görünməyə məcbur edə bilər. Livan və Suriyada sabitliyi gücləndirmək səyləri pozula bilər və bu, hər iki ölkəni İran və “Hizbullah”ın yenidən fitnə-fəsad törətməsinə qarşı müdafiəsiz qoyur. Qəzza isə İsrail üçün uzunmüddətli bataqlıq və ABŞ-nın bölgədəki tərəfdaşları ilə daha güclü əməkdaşlıq etmək səylərinə mane olan əhəmiyyətli sürtünmə mənbəyi ola bilər.
Tramp komandasının işə planlı yanaşması həmişə alternativdən daha üstündür. Lakin Yaxın Şərqdə uğur sürətlə dəyişən hadisələrə uyğunlaşma tələb edir.

E. KAMAL