Trans Xəzər Beynəlxalq nəqliyyat marşrutu Orta dəhliz

“Şərq-Qərb” nəqliyyat dəhlizinə daxil olan marşrutlardan ikincisi – Qazaxıstan üzərindən olan marşrut bir çox parametlərinə görə daha cəlbedici idi. Bu marşrut üzrə daha təkmil prosedurların hazırlanması, vahid gömrük yanaşmalarının tətbiq edilməsi və digər önəmli işlər üçün bu dəhliz üzrə hüquqi bazanın yaradılmasına ehtiyac vardı. Buna görə də 2014-cü ildə Azərbaycan, Qazaxıstan və Gürcüstanın təşəbbüsü ilə bu ölkələrlə yanaşı, Ukrayna və Türkiyə dəmir yolu, gəmiçilik və liman administrasiyalarının iştirakı ilə Orta Dəhliz yaradıldı. Hazırda bu dəhliz həm də Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (TXBNM) olaraq ifadə edilir.

Çin, Qazaxıstan, Azərbaycan – Xəzər dənizi, Türkiyə – Qara dəniz və Avropanı birləşdirən Orta dəhliz və yaxud TXBNM yaradıldığı gündən bəri mütəmadi olaraq bütün parametrlər baxımından genişləndirilməkdə davam edir.

2016-cı ildə Bakıda Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun operator şirkətlərinin iştirakı ilə keçirilən yığıncağında Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Konsorsiumu yaradıldı. Bu marşrutun idarə olunması və inkişaf etdirilməsi yaradılmış Konsorsiumun üzvləri tərəfindən həyata keçirilməkdədir.

Coğrafiyası

Dəhliz hazırkı (2024) mərhələsində 10-a yaxın ölkəni birbaşa əhatə edir. Bu marşrutun ətrafında isə 4.5 milyard insanın yaşadığı 60-a yaxın ölkə yerləşir. Buranın nəqliyyat imkanlarından 15-dən çox ölkənin yükdaşıma şirkətləri istifadə edir.

Göründüyü kimi, kifayət qədər geniş coğrafiyanı əhatə edən Orta Dəhliz Çin–Qazaxıstan sərhədindən başlayaraq, Mərkəzi Asiya ölkələri və Xəzər dənizi üzərindən, daha sonra isə Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə ərazisindən keçərək Avropaya qədər geniş bir ərazini əhatə edir. Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən qısa və rahat marşrut sayılan Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi Çindən Türkiyəyə, oradan da Avropa ölkələrinə və əks istiqamətdə yükdaşımaların həyata keçirilməsinə xidmət göstərir.

Hazırda Orta Dəhliz vasitəsilə yüklər Avropaya iki istiqamət üzrə nəql edilir. Onlardan biri Gürcüstanın Poti və Batumi limanları vasitəsilə, digəri isə Azərbaycanın təşəbbüsü ilə reallaşdırılan Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu vasitəsilə yerinə yetirilir. Bu istiqamət Orta Dəhliz vasitəsilə yükdaşımaların xərclərini aşağı salaraq tranzit əməliyyatlarının həcminin artırılmasına xidmət edir.

Digər bir marşrut – “Lapis-Lazuli” (Lazurit) marşrutu üzrə tranzit və nəqliyyat əməkdaşlığına dair Əfqanıstan–Türkmənistan–Azərbaycan–Gürcüstan–Türkiyə arasında beştərəfli saziş 2017-ci il noyabrın 15-də Aşqabadda imzalanıb. Sənəddə iştirakçı ölkələrin nəqliyyat infrastrukturlarının (avtomobil, dəmir yolu və dəniz) modernləşdirilməsi, həmçinin gömrük rəsmiləşdirilməsi qaydalarının asanlaşdırılması nəzərdə tutulur. Saziş razılıq əldə edən tərəflərin ərazisindən yüklərin fasiləsiz daşınmasına, nəqliyyatın tranzit hərəkəti ilə bağlı məsələlərin və prosedurların sadələşdirilməsinə şərait yaradır, nəqliyyat vasitələrinin, yüklərin və sərnişinlərin təhlükəsizliyini təmin edir.

“Bir pəncərə” prinsipi

Orta Dəhlizin cəlbediciliyinin artırılması üçün keçirilən tədbirlərdə səsləndirilən təkliflərin, müzakirələrin nəticəsi olaraq, 2023-cü ilin əvvəlindən başlayaraq nəticəyönümlü işlərə start verildi. Belə ki, Trans-Xəzər Beynəlxalq Şərq–Qərb Orta Dəhlizi boyu “bir pəncərə” prinsipindən istifadə etməklə tranzit gömrük prosedurunun sadələşdirilməsi layihəsi üzrə çoxtərəfli görüş keçirildi. Azərbaycan tərəfi təşəbbüsü ələ alaraq Trans-Xəzər Tranzit Portalını hazırladı. Orta Dəhliz boyunca “bir pəncərə” prinsipindən istifadə etməklə rəqəmsal həllər əsasında tranzit gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi, yük və nəqliyyat vasitələrinin sərhədkeçmə proseslərinin sürətləndirilməsi mexanizminin hazırlanaraq reallaşdırılması məqsədilə təşkil edilən həmin görüşdə Azərbaycanın gömrük xidmətinin mütəxəssisləri tərəfindən Portalın tərəfdaşları üçün təqdimat keçirildi.

Portal mal və nəqliyyat vasitələrinin bir bəyannamə əsasında dəhliz boyu hərəkətinə, məlumatların elektron qaydada mübadiləsinə, əvvəlcədən təqdim edilən gömrük tranzit bəyannaməsinin tranzit sənədi kimi istifadəsinə imkan yaratdı. Həmçinin portal gömrük xidmətlərinin asanlaşdırılmasını və səmərəliliyinin artırılmasını, risklərin təhlili əsasında gömrük nəzarəti formalarının tətbiqi barədə qərar qəbul edilməsini, gömrük nəzarəti nəticələrinin mübadiləsini şərtləndirdi.

“Orta Dəhliz boyunca: geosiyasət, təhlükəsizlik və iqtisadiyyat”

mövzusunda beynəlxalq konfrans. Bakı, 2022

Perspektiv: parlaq gələcək

Orta Dəhlizin perspektivlərinə dair gözləntilərin böyük əksəriyyəti infrastrukturla bağlıdır. Belə ki, dəhliz boyu dar boğazların aradan qaldırılması təmin edilməlidir.

Azərbaycanın bu istiqamətdə öz aktiv fəaliyyəti ilə yol infrastrukturunun şaxələndirilməsi üçün tədbirləri davamlı olaraq icra edəcəyi şübhəsizdir. 2023-cü il ərzində bu dəhliz üzrə aparılan işlər fasiləsiz davam etdi. İlin sonuna doğru isə Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunda pilot layihə olaraq blokçeyn texnologiyası tətbiq edilməyə başladı.

Dəhlizin perspektivlərinə dair əminliklə söyləmək olar ki, getdikcə Orta Dəhlizlə daha çox yük daşınacaq. Dəhlizin birbaşa üzərində yerləşən Gürcüstan, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan da daxil olmaqla, bütün ölkələr bu dəhlizin genişləndirilməsində maraqlıdır. Perspektivdə yüklərin Türkiyədən sonra keçəcəyi Bolqarıstan, Macarıstan, Serbiya və digər Avropa ölkələrinin bu dəhlizə və dəhliz prinsiplərinə tədricən inteqrasiya olunacağını nəzərə alsaq, Orta Dəhlizin parlaq gələcəyinin olduğunu deyə bilərik.

Qeyd: “Şərq-Qərb” nəqliyyat dəhlizinin perspektivlərinə dair təqdim edilmiş geosiyasi amillərdən doğan müsbət nəticələr həm də Orta Dəhlizin perspektivlərinə tam olaraq şamil edilir.

Eldəniz Əmirov,

iqtisadçı