“Türkiyə İsrail barışığında iki dövlətin marağı var: ABŞ və Azərbaycan”

Zeev Hanin: “Prezident Əliyev bir neçə dəfə Qüds-Ankara münasibətlərinin normallaşması prosesində iştirak edib”

Tanınmış israilli politoloq Zeev Hanin AYNA.AZ-a müsahibəsində İsrail-Azərbaycan, İsrail-Türkiyə münasibətləri və regional prosesləri şərh edib.

- ADA Universitetində keçirilən “Yeni dünya düzəninə doğru” beynəlxalq forumunda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Türkiyə ilə İsrail arasında gərginliyin çox narahatedici olduğunu və Bakını narahat etdiyini bildirdi. O, həmçinin bəyan etdi ki, Türkiyə ilə İsrail arasında ilk uğurlu barışıq əldə olunmasına müəyyən qədər Azərbaycan da kömək edib. Daha sonra İsrail və Türkiyə nümayəndələri arasında birbaşa danışıqların Azərbaycanda aparıldığı barədə məlumat yayılıb. Azərbaycanın bu vasitəçilik missiyasını necə qiymətləndirirsiniz?

- “Yeni dünya düzəninə doğru” beynəlxalq forumunda qonaq olmuşam və Prezident İlham Əliyevin nitqini böyük maraqla dinləmişəm. O, kifayət qədər təəssürat yaradır, deməliyəm, amma bu, bizim üçün yeni bir şey deyil. Enerjili şəxs, güclü lider, ingilis dilini mükəmməl bilən, hər dəqiqə referentlərə və ya qeydlərə istinad etmədən çətin suallara cavab verən, qeyd olunan hər bir mövzu ilə bağlı fikirlərini aydın şəkildə ifadə edən bir insandır. Onun ideoloji baxışı ilə praktiki siyasətinin birləşməsi də heyranedicidir.

İlham Əliyevin İsrail-Türkiyə münasibətləri ilə bağlı mövqeyi kifayət qədər aydın idi. O gizlətmir ki, Azərbaycanla Türkiyə arasında münasibətlər təkcə tərəfdaşlıq xarakteri daşımır, həm də müttəfiqlik xarakteri daşıyır. O, Şuşa Bəyannaməsini, Türkiyə ilə müttəfiqlik münasibətlərini xatırladıb, İsraillə münasibətləri dostluq kimi qiymətləndirib və bu dostluq zamanın sınağından çıxıb.

Azərbaycan çətin vaxtlarda İsraildən dəstək alıb. Amma İsrail də özü üçün çətin anlarda Azərbaycandan dəstək alıb. Bu mənada Türkiyə ilə İsrail arasındakı münaqişə Bakı üçün əks effekt verir. Bu, Azərbaycan, İsrail və Türkiyəyə aiddir. Bu, Azərbaycan liderinin nöqteyi-nəzəridir. Buna uyğun olaraq, Prezident Əliyev Qüdslə Ankara arasında münasibətlərin gərginləşməsinin aradan qaldırılmasında bir neçə dəfə iştirak edib.

O, bu sahədə özünün iştirakı ilə bağlı iki görüşdən danışdı, amma biz ən azı üç faktı bilirik (Görünür, Prezident Əliyevin təvazökarlıq nümayiş etdirməsinin səbəbi var). İndi isə, əslində, başa düşürük ki, o, forum iştirakçıları qarşısında çıxış etdiyi anda Bakıda İsrail və Türkiyə nümayəndələrinin görüşü keçirilirdi. Bu, artıq aprelin 8-i səhər məlum idi, Prezident Əliyev 9-u səhər bu barədə danışdı. İsrail və Türkiyənin nümayəndə heyətləri Bakıda görüşüblər - baxmayaraq ki, hər iki tərəf bir sıra səbəblərə görə görüşü məzmunlu deyil, texniki xarakterli adlandırıb.

Bu məlumat ictimailəşəndə Türkiyə lideri Rəcəb Ərdoğan dərhal bəyan etdi ki, İsraillə münasibətlərin normallaşdırılmasından söhbət getmir. Güman etmək lazımdır ki, Azərbaycan tərəfi bu cür bəyanatlara və hərəkətlərə münasibət bildirməməklə, görünür, bu cür yanaşmadan tam razı olmadığını göstərir və münasibətlərin normallaşmasını arzulayır.

Biz çox yaxşı bilirik ki, İlham Əliyev 2016-cı ildə Türkiyə ilə İsrail arasında münasibətlərdə münaqişənin gərginliyinin azalmasına nail olub. Mən öz adımdan əlavə edə bilərəm ki, bu normallaşma, deyək ki, uzun sürmədi. Və bu, İsrailin günahı deyil. Hesab edirəm ki, əsas məsuliyyət İsrail əleyhinə olmaqla, İsraillə münasibətlərin normallaşdırılması ilə bağlı razılaşmaları pozan bir fiqur olan cənab Ərdoğanın üzərinə qoyulmalıdır.

Deyə bildiyimiz qədər, təxminən eyni şey indi də baş verir. Qəzzada müharibə başlayandan sonra Ərdoğan faktiki olaraq HƏMAS-ın tərəfinə keçdi. Biz bilirik ki, HƏMAS-ın qərargahlarından biri Türkiyə ərazisində yerləşir. Amma bu və ya digər şəkildə ehtimal olunur ki, sonda İsraillə Türkiyə hansısa razılığa gəlməli olacaq və bunda ABŞ-ın da marağı var. Bu, həm də Azərbaycanın marağıdır, onun üçün hazırda Mərkəzi Asiyadan Avropaya enerji ixracının bütün bu kommunikasiya sisteminin fəaliyyətini saxlamaq vacibdir.

İsrail, Türkiyə, İran körfəzinin amerikapərəst ərəb monarxiyaları və təbii ki, Azərbaycan üçün təhlükə olaraq qalan bu əsas axının İrandan yan keçməklə və ya onun iştirakı olmadan qurulması geosiyasi maraqların müəyyən şəkildə qarışmasını nəzərdə tutur. Nəzərə alsaq ki, Vaşinqton və Bakı Türkiyə ilə İsrail arasında münasibətlərin normallaşmasına, deyək ki, Şərqdə ümumi geosiyasi vəziyyəti dəyişmək kontekstində qərarlaşıblar, o zaman bu, yəqin ki, nə vaxtsa baş verəcək ki, bu da Azərbaycanın təkcə Cənubi Qafqazın ən güclü dövləti deyil, eyni zamanda Böyük Yaxın Şərqdə və ola bilsin ki, bütövlükdə qlobal miqyasda oyunçu olmasının göstəricisidir. Ola bilsin ki, bu, bir növ perspektivdir, lakin artıq Bakıdan bununla bağlı müraciətlər var.

- Türkiyənin Suriyadakı hərbi varlığının genişləndirilməsi İsrail tərəfindən onun təhlükəsizliyinə birbaşa təhdid kimi qəbul edilir. Eyni zamanda, “Middle East Eye”-nin məlumatına görə, Türkiyə və İsrail qüvvələri arasında mümkün toqquşmaların qarşısını almaq üçün Suriyada demarkasiya xəttinin yaradılması ilə bağlı danışıqlar aparılır. Bu məlumat reallığa nə dərəcədə uyğun ola bilər?

- Əslində, Türkiyə Suriyada öz proksilərini hakimiyyətə gətirdi. Reallıqda Suriyada hökumətə İŞİD-in qollarından biri rəhbərlik edir. Onlarla rəsmi olaraq əlaqələri kəssələr də, Əhməd əl-Şaraa hökuməti de-fakto ideoloji cəhətdən “Müsəlman Qardaşları”na yaxındır və kifayət qədər radikal fikirdədir. Görünən odur ki, Suriyadakı vəziyyət, yəni türkyönlü qüvvələrin hakimiyyətə gəlməsi müəyyən mənada Ərdoğanın 2002-ci ildə hakimiyyətə gəlişi zamanı irəli sürdüyü neoosmanlıçılıq konsepsiyasının canlanmasıdır. “Ərəb baharı” fonunda bu konsepsiya böyük ölçüdə iflasa uğradı, amma indi bu ideyalar geri qayıdırmış kimi görünür. Suriyanın yeni hökumətinin müəyyən etdiyi ton İsrail üçün təhlükədir, ona görə də Qüds bu və ya digər şəkildə öz təhlükəsizliyini təmin etməyə məcburdur.

Söhbət İsrailin şimal-şərq sərhədlərindən, əvvəllər beynəlxalq qüvvələrin nəzarətində olan ərazilərdən gedir. Lakin, bildiyimiz kimi, 10 il əvvəl onlar bu ərazini tərk etmişdilər. Bu səbəbdən İsrail bu və ya digər şəkildə elə bir vəziyyət yaratmağa çalışırdı ki, Suriyada başqa bir anti-İsrail və İrana yaxın qruplaşma heç vaxt meydana çıxmasın, halbuki onun yaranma perspektivi kifayət qədər açıq idi. Colan təpələrinin Suriya hissəsində Türkiyənin himayə etdiyi anti-İsrail cəbhəsinin yaranması da İsrail üçün eyni dərəcədə arzuolunmazdır.

Bu mənada, xüsusilə Türkiyənin Suriyanın milli azlıqları – kürdlər, ələvilər, druzlar və s. üzərində türkpərəst rejimlə nəzarəti bərqərar etmək istədiyi bir vəziyyətdə toqquşma ehtimalı real olardı. İsrailin ən azı druzlar və kürdlər qarşısında müəyyən öhdəlikləri var. Və bu mənada Suriyada vətəndaş müharibəsi yenidən başlasa, İsrail kənarda qala bilməyəcək və bəzi əlamətlərə görə bu, artıq baş verir. Ona görə də Türkiyə ilə hansısa toqquşma ola bilər ki, bu da ABŞ və Azərbaycanın vasitəçilik səyləri nəticəsində baş tutmaya bilər.

Bu prosesin hələ rəsmi adı yoxdur, amma mən hesab edirəm ki, siz və mən bunu “Bakı prosesi” adlandıra bilərik. Əgər “Bakı prosesi” çərçivəsində də 2015-ci ildən, Suriyada Rusiya hərbi bazalarının meydana çıxmasından sonra İsraillə Rusiya arasında belə bir anlaşma əldə edilən model üzrə müəyyən anlaşma əldə olunarsa, müsbət irəliləyişdir. Bu vəziyyətdə müəyyən deeskalasiya rejimi və maraq dairələrinin şərti olaraq demarkasiyası var idi - Rusiya, Türkiyə, Amerika və sair. İsrailin bir marağı var idi ki, o da Suriyanın yəhudi dövlətinə qarşı təcavüzün tramplininə çevrilməsinin qarşısını almaq. Eyni zamanda, “Hizbullah” silahlarının Livana daşınması və sair.

Məhz bu sxemə görə, o zamankı Rusiya-İsrail anlaşmasına görə, indiki məqamda Qüdslə Ankara arasında anlaşma qurmaq cəhdi var, mənim mühakimə edə bildiyim qədər. Amma bunun nəticə verib-verməyəcəyini bu gün demək mənim üçün çətindir. Lakin hər iki tərəfin Vaşinqton və Bakının “dostluq təzyiqi” altında olduğunu nəzərə alsaq, belə bir sxemin bu və ya digər şəkildə, hərbi əməliyyatlar olmadan, toqquşmalar olmadan qurulması çox mümkündür. Yaxşı, Ərdoğan komandasının anti-İsrail əhval-ruhiyyəsini nəzərə alsaq, indiki mərhələdə heç bir təminat vermək mümkün deyil.

- Bir çox ekspertlər İsraillə İran arasında müharibə ehtimalının yüksək olduğunu deyirlər. Sizcə, İrana qarşı hərbi əməliyyatların başlanması ehtimalı nə dərəcədədir?

- Hələlik İsrail rəhbərliyinin bütün hərəkətlərini bir tərəfdən Türkiyə ilə ortaqlığa, digər tərəfdən isə İranla diplomatik prosesə qoşulan Donald Tramp administrasiyası ilə əlaqələndirməyə məcbur olduğunu nəzərə alsaq, o zaman bu mərhələdə Amerika Prezidentinin İranın nüvə proqramını diplomatiya yolu ilə həll etmək şansının olması ilə bağlı sözləri Tehranın qarşıdurmalara görə uğursuzluğa düçar olacağına dair bəyanatı kimi qəbul edilməlidir. “İranın nüvə silahı probleminin güc yolu ilə həllində İsrail aparıcı qüvvə olacaq” ifadəsini işlədib Tramp.  Nəticə ondan ibarətdir ki, İsrail İranın nüvə obyektlərinə hücum etmək üçün kart-blanş almayıb. İnanıram ki, bu mərhələdə sualınıza cavabım mənfi olacaq.

- Azərbaycana səfərinizlə bağlı təəssüratınız necədir?

- Bakı şəhəri həmişə gözəldir, amma düzünü desəm, onu tanımadım. Mən 10 il əvvəl Bakıda olmuşam. Həmin dövrdə hələ də 20-ci əsrin əvvəllərinə aid ənənəvi Bakının qalıqları, ötən əsrin 30, 50 və 70-ci illərinə aid tikililər var idi. İndi kosmopolit bir şəhərdir, çox müasir və dinamikdir, əvvəlki səfərimdən demək olar ki, tanınmazdır. Amma ən əsası odur ki, onun sakinləri həmişə mehriban və çox pozitiv insanlar olaraq qalırlar.