Türkiyə və NATO nun yeni arxitekturası: sənaye gücü gərginlik xəttində

ABŞ Avropadakı hərbi mövcudluğunu tədricən azaltdığı, prezident Donald Tramp isə açıq şəkildə "öz təhlükəsizliyi üçün pul ödəməyə hazır olmayanları müdafiə etməyəcəyini" dediyi bir dövrdə NATO daxilində köklü, demək olar ki, tektonik dəyişikliklər baş verir. Onilliklər boyu Amerika qalxanına arxalanan Avropa indi seçim qarşısındadır: ya hərbi xərcləri və istehsal gücünü kəskin artırmalı, ya da strateji balansı itirmə riski ilə üzləşməlidir. Bu yeni reallıqda Ankara tarixi fürsət görür - Türkiyəni Alyansın sənaye dayağına çevirmək, Avropanın istehsal boşluğunu doldurmaq imkanı.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Briüssel, Varşava və Berlin hələ də "ümumavropa ordusu" layihələrini müzakirə etdiyi bir vaxtda, Türkiyə hərəkət edir - sürətlə, praqmatik və texnoloji şəkildə. Son beş ildə ölkənin müdafiə sənayesi iki dəfə böyüyüb, 2025-ci ildə ixrac həcmi 8 milyard dollara yaxınlaşıb, yerli istehsalın payı isə 70 faizi keçib. Bu, sadəcə sənaye uğuru deyil - dövlətin yeni modelinin göstəricisidir: kənardan yardım gözləməyən, əksinə, özü başqalarına dəstək təklif edən bir dövlət modeli.

"Sülh dividendləri"ndən "caydırıcılıq dividendləri"nə

Soyuq müharibə bitəndən sonra ordularını ixtisar edən və zavodlarını bağlayan Avropa ölkələrindən fərqli olaraq, Türkiyə özünü demilitarizasiya lüksündən məhrum etmədi. 1990-cı illər onun üçün daimi mübarizə dövrü idi - terrorla, separatizmlə, regional qeyri-sabitliklə. Bu təcrübə modernləşmənin əsas katalizatoruna çevrildi. Avropalılar büdcələri necə azaltmağın yollarını axtararkən, Ankara artıq gələcək müdafiə sənayesinin təməlini qoyurdu.

2025-ci ilə gəldikdə, Türkiyə 600-dən çox hərbi texnika növü istehsal edir - dronlardan və zirehli texnikadan tutmuş radioelektron müharibə sistemlərinə və dəniz platformalarına qədər. Müdafiə sektorunda fəaliyyət göstərən şirkətlərin sayı 3000-i keçib, dövlət investisiyaları isə 80 milyard lirəni aşır. Müdafiə Sənayesi İdarəsi (SSB) sadəcə tənzimləyici deyil, həm də strateji əlaqələndirici mərkəzə çevrilib - NATO, Yaxın Şərq, Asiya və Afrika ilə yeni ittifaqlar qurur.

Əslində Türkiyə Alyansda həm ön cəbhədə dayanan, həm də ABŞ-dan kritik asılı olmayan yeganə ölkədir. Onun öz zirehli texnikası, öz dronları, öz artilleriyası, öz gəmiləri var və artıq beşinci nəsil döyüş təyyarəsini hazırlayır. Almaniyanın belə hələ də kifayət qədər mərmi istehsal edə bilmədiyi bir Avropada, Türkiyənin çevikliyi xilasedici kimi görünür.

Vaşinqtondan sonra NATO

2025-ci ilin yayında Haaqada keçirilən sammitdə ABŞ yeni, radikal çərçivə təklif etdi: 2035-ci ilə qədər Alyansın hər bir üzvü müdafiə xərclərini ÜDM-in 5 faizinə çatdırmalıdır. Bu qərar Trampın fəlsəfəsini tam əks etdirir: az amerikalı əsgər xaricdə, çox milli məsuliyyət müttəfiqlər arasında. NATO-nun əksər üzvləri üçün bu tələbi yerinə yetirmək sınaq olacaq, xüsusilə də enerji böhranı və inflyasiya ilə boğuşan cənub ölkələri üçün.

Türkiyə isə bu tələbləri yük deyil, fürsət kimi görür. Ankara üçün qonşuların hərbi büdcələrinin artması yeni bazarlar, yeni sifarişlər, yeni əməkdaşlıq proqramları deməkdir. Artıq bu gün türk şirkətləri Avropa strukturları ilə onlarla birgə layihədə iştirak edir - dronların və zirehli texnikanın təchizatından tutmuş yerüstü HHM sistemlərinin hazırlanmasına qədər.

Ankara bu istiqamətdə irəliləyərək, "alıcı ölkə" deyil, "istehsalçı ölkə" imicini formalaşdırır. Türk şirkətləri artıq yalnız hazır məhsul ixrac etmir, eyni zamanda texnologiya təklif edir, birgə müəssisələr yaradır və istehsal prosesinin bilavasitə iştirakçısına çevrilir.

Uyğunluq problemi

Lakin türk praqmatizmi ilə avropa bürokratiyası arasında hələ də böyük məsafə qalır. NATO-nun əsas problemlərindən biri silah sistemlərinin parçalanmasıdır. Hazırda ABŞ təxminən 30 əsas silah sistemi istifadə edir, Avropa İttifaqı ölkələri isə 180-ə yaxın. Bu, logistika, standartlaşdırma və döyüş tətbiqi baxımından xaos yaradır. NATO standartlarını əvvəldən nəzərə alaraq öz sənayesini quran Türkiyə isə fərqli yanaşma təklif edir - yuxarıdan deyil, istehsalçıdan Alyans strukturuna doğru gedən "aşağıdan yuxarı" unifikasiya.

Türkiyəli mühəndislərin təqdim etdiyi Steel Dome layihəsi - inteqrasiya olunmuş hava və raketdən müdafiə sistemi - məhz bu fəlsəfəyə əsaslanır. Onun bütün elementləri - radarlar, sensorlar, raketlər, buraxılış qurğuları - əvvəlcədən Avropa idarəetmə sistemlərinə problemsiz inteqrasiya oluna biləcək şəkildə hazırlanır. Bu, təkcə kommersiya strategiyası deyil, həm də siyasi riskdir: əgər Avropa türk texnologiyalarını əsas modul kimi qəbul etsə, bu, NATO daxilində qüvvələr balansını kökündən dəyişəcək.

Texnoloji manelər və "görünməz tavanlar"

Bütün uğurlarına baxmayaraq, Türkiyənin müdafiə sənayesi hələ də ciddi məhdudiyyətlərlə üz-üzədir. Ən birincisi - xarici texnologiyalardan asılılıq. Ankara öz platformalarını dizayn etməyi öyrənib, amma mühərriklər, elektronika, kompozit materiallar kimi kritik komponentlərdə çatışmazlıq hələ də hiss olunur.

2019-cu ildə Rusiyadan S-400 sistemlərini alandan sonra ABŞ sanksiyaları Türkiyəyə qarşı tətbiq olundu və ölkə F-35 proqramından faktiki şəkildə kənarlaşdırıldı. Bu, ağrılı, amma eyni zamanda motivasiyaedici zərbə oldu. Ankara dərhal öz milli döyüş təyyarəsi layihəsinə - TF-X "Kaan" proqramına start verdi. Layihə artıq bir neçə uğurlu uçuş sınağından keçib və 2028-ci ildə Hərbi Hava Qüvvələrinin arsenalına daxil olmalıdır. Amma mühərrik hələlik britaniyalı Rolls-Royce və amerikalı General Electric tərəfindən təmin olunur. Türkiyəli mühəndislər yerli turboraket mühərrikinin yaradılması üzərində işləyirlər, amma tam texnoloji müstəqilliyə hələ məsafə var.

İkinci zəif nöqtə - mikroelektronika. Göstərici sistemlər, optika və sensor bloklarının böyük hissəsi hələ də Cənubi Koreya, İtaliya və Almaniyadan idxal olunur. Bu, Türkiyə ixracını sanksiyalara və tədarükçü ölkələrin siyasi qərarlarına qarşı həssas edir.

Üçüncü məsələ - strateji xammal. Ankara dron və raket istehsalını genişləndirsə də, litium, nadir torpaq metalları və qrafit baxımından Çindən asılılığını azalda bilməyib. Yerli emal müəssisələri yaratmaq cəhdləri investisiya çatışmazlığı və ekoloji məhdudiyyətlərə görə çətinləşir.

Amma istiqamət dəyişməzdir: Türkiyə asılılığı azaldır. Son üç ildə hərbi məhsullarda idxal komponentlərinin payı 45 faizdən 28 faizə düşüb. Bu, 400-dən çox kiçik və orta müəssisənin iştirak etdiyi lokallaşma proqramının nəticəsidir. Türkiyə modeli ABŞ-dakı kimi nəhəng korporasiyalara deyil, çevik, tez uyğunlaşa bilən tədarükçülər şəbəkəsinə söykənir.

Avropanın etimadsızlığı

Siyasi müstəvidə isə Türkiyə hələ də mürəkkəb tərəfdaş sayılır. Bir çox Aİ ölkələri onun NATO-dakı roluna ehtiyatla yanaşır. Yunanıstan və kipr yunanları Ankaranın PESCO və EDF kimi Avropa müdafiə təşəbbüslərinə qoşulmasını ardıcıl şəkildə bloklayır. Söhbət təkcə köhnə rəqabətdən getmir - Afina Türkiyəni həm də müqavilə və resurslar uğrunda potensial rəqib kimi görür.

Bundan əlavə, Avropa elitaları Ankaranın Suriya və Liviyadakı siyasətinə də hələ soyuq baxır. Hərçənd Türkiyənin əməliyyatları terror qruplarına qarşı yönəlmişdi, Brüsseldə bunları "təkbaşına atılmış addımlar" kimi dəyərləndirirlər.

Ancaq peşəkar çevrələrdə yanaşma tamam fərqlidir. NATO-nun Briüsseldəki qərargahında türk mühəndislər və mütəxəssislər artıq illərdir koordinasiya strukturunun tərkib hissəsidir. Ankara standartlaşdırma, radioelektron müharibə və rabitə sistemləri üzrə proqramlarda fəal iştirak edir. Aselsan, Roketsan və Havelsan kimi şirkətlər artıq təkcə Türkiyə ordusuna deyil, alyansın digər qurumlarına da təchizatçı kimi çıxış edir.

Silah diplomatiyasının yeni mərhələsi

Son iki ildə Türkiyə Polşa, Rumıniya, Xorvatiya, Latviya və Albaniya ilə Bayraktar TB2 və Akıncı dronlarının satışı üzrə müqavilələr imzalayıb. Polşa NATO daxilində türk pilotsuz aparatlarını alan ilk ölkə olub və indi birgə istehsala hazırlaşır. Bundan başqa, Otokar-ın zirehli texnikası Estoniya və Macarıstanda istifadə olunur, Türkiyənin gəmiqayırma şirkətləri isə Portuqaliya üçün təchizat gəmiləri tikir və İtaliyanın freqatlarını modernləşdirir.

Bu kontraktlar təkcə gəlir gətirmir, həm də siyasi kapital yaradır. Türkiyə silah ixracını sadəcə ticarət aləti kimi deyil, diplomatiya vasitəsi kimi istifadə edir. Hər bir razılaşma texnoloji asılılıq formasında uzunmüddətli əlaqə yaradır: türk sistemlərini alan ölkə sonradan ehtiyat hissələrini, təlimləri və sınaqları da Ankaradan alır.

Ankara dikey deyil, üfüqi əlaqə şəbəkəsi qurur. Bu, ABŞ modelindən əsaslı şəkildə fərqlənir: Vaşinqtonda müştəri tədarükçüdən tam asılı vəziyyətdə qalır, Türkiyə isə tərəfdaşlarına daha çox çeviklik və azadlıq təklif edir - məhz bu da ona etimad qazandırır.

Sanksiyalar və realizm

Sanksiyalar hələ də ixracı məhdudlaşdıran faktordur. ABŞ və Aİ hələ də bəzi elektron komponentlər və ikiqat təyinatlı texnologiyalar üzrə embarqonu qüvvədə saxlayır. Amma Türkiyə bu məhdudiyyətləri aşmağı öyrənib - təchizat mənbələrini Cənubi Koreyadan Malayziyaya qədər şaxələndirib. Üstəlik, Ankara və Konya şəhərlərində mikroelektronika istehsal zənciri qurulur.

Ancaq Ankaranın illüziyaları yoxdur. Müdafiə sənayesi rəhbərləri etiraf edirlər ki, yaxın illərdə tam texnoloji müstəqilliyə çatmaq real deyil. Amma eyni vəziyyətdə Avropa və ABŞ da var. Hətta Rheinmetall və BAE Systems kimi nəhənglər də Asiya tədarükçülərindən asılıdır. Sadəcə Türkiyə bu reallığı açıq şəkildə etiraf edir.

İkiüzlü strateji vəziyyət: həm müttəfiq, həm rəqib

Türkiyə NATO daxilində unikal mövqedədir - eyni zamanda həm müttəfiq, həm istehsalçı, həm də rəqib. Bir tərəfdən, o, Alyansın Cənub cinahını - Qara dənizdən Yaxın Şərqə qədər olan ərazini qoruyan dayaqlardan biridir. Digər tərəfdən, NATO-nun bəzi funksiyalarını təkrarlayan öz müdafiə təşəbbüslərini inkişaf etdirir.

Bu ziddiyyət strategiyanın nəticəsi deyil, onun əsas məqsədidir. Ankara çoxsəviyyəli model qurur: alyans daxilində kollektiv təhlükəsizlikdə iştirak - beynəlxalq legitimlik üçün; eyni zamanda, müstəqil müdafiə infrastrukturunun inkişafı - milli suverenlik üçün. Türkiyə NATO ilə əlaqələri qırmaq istəmir, sadəcə kritik anda tam özünə yetəcək gücə sahib olmaq istəyir.

Diqqətçəkəndir ki, bu gün artıq türk hərbi proqramlarında "uyğunluq" və "alternativ" anlayışları tez-tez işlədilir. Bayraktar dronları NATO-nun Link 16 rabitə sisteminə inteqrasiya olunur, amma paralel şəkildə öz müstəqil arxitekturasına malikdir. Hisar və Siper raket sistemləri NATO standartlarına uyğun hazırlanır, lakin Qərb silah modullarının tədarükündən asılı deyil.

ABŞ-lı lövbərsiz NATO

Amerikanın Avropadakı hərbi mövcudluğunun tədricən azalması təkcə "Tramp dövrünün" simvolu deyil, daha dərin bir prosesin başlanğıcı oldu. Vaşinqton getdikcə daha çox diqqətini Hind-Sakit okean regionuna yönəldir, XXI əsrin əsas çağırışını Rusiya yox, məhz Çin hesab edir.

Avropa üçün bu, tanış təhlükəsizlik strukturunun itirilməsi deməkdir. Əvvəllər Almaniya, İtaliya və Böyük Britaniyadakı ABŞ bazaları təhlükəsizliyin qarantı sayılırdısa, indi onlar keçmiş status-kvonun nostaljik xatırlatmasına çevrilib. Tramp dəfələrlə bəyan edib ki, "öz müdafiəsini maliyyələşdirmək istəməyən varlı ölkələr üçün artıq ABŞ pul ödəməyəcək". NATO-nun 2025-ci il strateji sənədinin yeni redaksiyasında açıq şəkildə qeyd olunub: hər bir üzv dövlət 2035-ci ilə qədər ÜDM-in 5 faizi həcmində "milli müdafiə hazırlığı səviyyəsini" təmin etməlidir.

Bu plan göstəricisi alyansın əksər üzvləri üçün əlçatmaz görünür. Hətta nüvə triadasına sahib olan Fransa cəmi 2,3 faiz, Almaniya 2 faiz, İtaliya isə 1,7 faiz xərcləyir. Bu boşluqda artıq illərdir 2 faizlik həddi keçmiş Türkiyə yeganə ölkə kimi ön plana çıxır - müdafiə büdcəsini sürətlə artırmağa hazır olan tək müttəfiq.

Elə buna görə də NATO-nun diqqəti birdən-birə Ankaraya yönəldi. 2025-ci ilin əvvəlində baş katib vəzifəsinə gələn Mark Ryutte dəfələrlə "Türkiyənin cənub cinahının müdafiəsində və alyansın sənaye potensialının gücləndirilməsində əsas rolunu" vurğulayıb. Onun Praqa sammitindən sonra səsləndirdiyi sözlər isə olduqca aydın idi: "Türkiyənin texnoloji dəstəyi olmadan NATO Rusiyadan geri qalmanı kompensasiya edə bilməyəcək".

Avropa - defisitlə asılılıq arasında

Avropa müdafiə şirkətləri mövcud vəziyyətin tələb etdiyi tempə ayaq uydura bilmir. Ukraynaya üç illik silah tədarükü kontinentdə istehsal dövriyyəsini faktiki tükəndirib. Almaniya, Çexiya və Fransadakı zavodlar gücünün son həddində çalışır, amma hələ də öz anbarlarını belə tam doldura bilmirlər.

Problem təkcə istehsal gücündə deyil, həm də infrastrukturda gizlənir. Avropa onilliklər boyu "amerikan çətiri" altında yaşadı və silah istehsalının tam logistika zəncirinə ehtiyac duymadı. İndi isə o, Türkiyənin qoruyub saxladığını sıfırdan bərpa etməyə məcburdur: istehsalçılar şəbəkəsi, sınaq mərkəzləri, təmir bazaları, universitetlər, tədqiqat laboratoriyaları.

Ankara bu anı maksimum rasional şəkildə dəyərləndirir. O, Avropa tərəfdaşlarına sadəcə almağı deyil, birgə istehsalı təklif edir. Polşa və Rumıniya ilə qurulan model "özün istehsal et, amma bizimlə" prinsipinə əsaslanır: Türkiyə texnoloji bazanı verir, tərəfdaş isə istehsaldan pay və ixrac bazarlarına çıxış əldə edir.

Bu mexanizm Türkiyə modelini ənənəvi Amerika sistemindən daha davamlı edir. ABŞ modelində müştəri tam asılı vəziyyətdə qalırsa, Türkiyə modelində tərəfdaş həm istehsalçı, həm də ixracatçıya çevrilir. Məhz bu da Ankaranı həm iqtisadi, həm də strateji baxımdan əvəzolunmaz halına gətirir.

Rəqabət - inteqrasiyanın mühərriki kimi

Paradox ondadır ki, məhz rəqabət Türkiyəni vazkeçilməz edir. Öz sifarişlərini itirməkdən qorxan Avropa ölkələri tədarük zəncirlərinə nəzarəti saxlamaq üçün Ankarayla əməkdaşlığa məcbur qalır. Türk şirkətləri Avropada aktiv şəkildə sərmayələr qoyur: Baykar İtaliyanın aviamühərrik istehsalçısı Piaggio Aerospace şirkətini, Canik Arms isə Britaniyanın AEI Systems şirkətini - silah lülələri və turelləri üzrə ixtisaslaşmış müəssisəni satın alıb.

Bu alışlar sadəcə biznes genişlənməsi deyil - strateji möhkəmlənmədir. Türkiyə müdafiə sənayesini Avropa məkanında geoiqtisadi alətə çevirir - necə ki, əvvəllər enerji dəhlizləri vasitəsilə geosiyasi təsirini qururdu.

Artıq 2025-ci ildə "Avropadakı türk sənaye qurşağından" danışmaq mümkündür. Baykar, Aselsan və Roketsan-ın istehsal mərkəzləri Polşa, Xorvatiya və İtaliyada fəaliyyət göstərir. Macarıstanda zirehli texnika üçün birgə yığma xətləri yaradılır, Almaniyada isə HHM sistemləri üçün komponentlərin lokallaşdırılması layihəsi müzakirə olunur. Bütün bunlar Brüsselin formal iştirakı olmadan baş verir. Türkiyə siyasət vasitəsilə deyil, iqtisadi rıçaqlarla hərəkət edir - bu da onun təsirini siyasi maneələrə qarşı daha dayanıqlı edir.

Ankaranın geosiyasi kapitalı

Türkiyənin NATO-dakı rolunu təkcə müqavilələr və texnologiyalarla ölçmək olmaz. Onun əsas kapitalı - geosiyasi mövqeyidir. Ölkə Bosfor və Dardanel boğazlarına nəzarət edir, Avropa ilə Yaxın Şərq arasındakı quru dəhlizini qoruyur, regional münaqişələrdə və böhranların sabitləşdirilməsində unikal təcrübəyə malikdir.

Bu təcrübə, getdikcə daha çox hibrid ssenarilərə - miqrasiya böhranlarından kiberhücumlara qədər - cəlb olunan alyans üçün xüsusilə dəyərlidir. Türkiyə nəzəri doktrinalar yox, praktiki həllər təklif edir. O, həm aktiv döyüş əməliyyatları aparan, həm də sənaye baxımından özünü təmin edən yeganə NATO ölkəsidir.

Sənaye liderliyi - yeni təsir forması kimi

Türkiyə hər zaman iqtisadiyyatı geosiyasətin davamı kimi görməyi bacarıb. Enerjidə tranzit mərkəzinə, nəqliyyatda isə Avropa ilə Asiya arasında logistika qovşağına çevrilmişdi. İndi isə Ankara eyni yanaşmanı müdafiə sahəsində tətbiq edir.

Türkiyə modeli Amerika və ya Fransa kimi nəhəng korporasiyalara söykənmir. Onun gücü çeviklikdədir. Ölkədə qərarların operativ qəbuluna mane olan iri bürokratik mexanizmlər yoxdur. Dövlət strateji çərçivə yaradır, amma təşəbbüsü boğmur. Bu səbəbdən son on ildə Türkiyədə qərb şirkətləri ilə rəqabət apara bilən mühəndis və sahibkar nəsli yetişib.

Bu təkamülün simvolu Baykar oldu - kiçik dronlardan başlamış şirkət on il ərzində beynəlxalq oyunçuya çevrildi və məhsullarını onlarla ölkəyə ixrac edir. Onun ətrafında elektronika, mühərrik, rabitə sistemləri istehsalçılarını birləşdirən ekosistem formalaşdı və bu, bütöv sənaye sahəsinin lokomotivinə çevrildi. Aselsan, Roketsan, TAI, Havelsan - hər biri texnoloji sahənin müəyyən seqmentini öz üzərinə götürərək sensorlardan kosmik peyklərə qədər istehsal zənciri qurdu.

Məhz bu diversifikasiya Türkiyəyə NATO üçün sənaye donoruna çevrilməyə imkan verir - Avropanın hərbi ambisiyaları ilə onun texnoloji geriliyi arasındakı boşluğu dolduran əsas qüvvə kimi.

Siyasi iradə - əsas resurs kimi

Müdafiə sənayesi təkcə iqtisadiyyat deyil, həm də siyasi iradənin güzgüsüdür. Türkiyə burada Avropada uzun illərdir çatışmayan bir keyfiyyət nümayiş etdirir - risk almaq və məsuliyyət daşımaq iradəsi.

2023-2024-cü illərdə Ukraynaya sursat tədarükü məsələsi gündəmə gələndə Avropa bürokratik prosedurlarda ilişib qaldı. Türkiyə isə həmin vaxt artıq mərmi istehsalını ikiqat artırmış, ixracı genişləndirmişdi. Briüssel hələ standartları müzakirə edirdi, Ankara isə yeni zavodlar tikirdi.

Bu fərq Türkiyənin imicini dəyişdi. O, artıq sadəcə müttəfiq deyil, müstəqil şəkildə hərəkət edə bilən, amma eyni zamanda alyansın maraqlarına xidmət edən oyunçudur. Daxili ziddiyyətlər və ABŞ daxilində artan skeptisizm fonunda NATO üçün bu, strateji əhəmiyyət daşıyır.

Kənardan mərkəzə doğru

Cəmi on il əvvəl Türkiyə NATO-da periferik üzv sayılırdı - coğrafi baxımdan vacib, amma sənaye gücünə görə ikinci planda. Bu gün isə vəziyyət tam tərsinə çevrilib. Avropa artıq Ankara ilə əməkdaşlıq axtarır, halbuki əvvəllər onun imkanlarını məhdudlaşdırmağa çalışırdı.

Əgər əvvəllər alyansın sənaye sütunları Almaniya, Fransa və Böyük Britaniya hesab olunurdusa, indi Türkiyə dördüncü dayağa çevrilir - həm istehsal edən, həm də koordinasiya edən dayağa. Ankara artıq NATO-nun bir çox layihələrində sadəcə tədarükçü deyil, strateji planlaşdırmanın iştirakçısıdır. Müdafiə Sənayesi İdarəsi (SSB) alyans komandanlığı ilə daimi məsləhətləşmə formatlarına daxil olub, standartların hazırlanması və sertifikatlaşdırma proseslərində iştirak edir.

Bu, formal jest deyil - faktiki etirafdır: Türkiyəsiz NATO öz müdafiə potensialını qoruyub saxlaya bilməz.

Uzunmüddətli proqnoz: NATO 2035

Əgər indiki tendensiya davam edərsə, on il ərzində NATO tamamilə yeni konfiqurasiyaya keçəcək. ABŞ diqqətini Sakit okeana yönəldəcək, Avropa isə öz istehsal zəncirlərini sıfırdan qurmağa məcbur qalacaq. O zəncirlərin mərkəzində isə Türkiyə dayanacaq.

Haaqadakı sammitdə qəbul edilən ÜDM-in 5 faizi həcmində müdafiə xərcləri tələbi sadəcə maliyyə göstəricisi deyil - bu, alyansın mahiyyətini dəyişən addımdır. Artıq gücün əsas göstəricisi ordunun sayında yox, silah istehsal və modernləşdirmə qabiliyyətində ölçüləcək. Bu göstəriciyə görə Türkiyə artıq bu gün bir çox avropalı müttəfiqlərini qabaqlayır.

2025-ci ildə Türkiyənin müdafiə xərcləri ÜDM-in təxminən 2,3 faizini təşkil edir, amma bu xərclərin effektivliyi bir çox qonşulardan xeyli yüksəkdir. Ordunun arsenalında olan silahların 70 faizi yerli istehsaldır. 2030-cu ilə qədər bu göstəricini 85 faizə qaldırmaq planlaşdırılır. Bu isə o deməkdir ki, Türkiyə təkcə öz ehtiyaclarını deyil, NATO çərçivəsində texnologiya ixracını da təmin edə biləcək.

Qərb və müstəqillik arasında balans

Əsas sual budur: Ankara bu balansı saxlaya biləcəkmi? Onun gücü həm avtonomluqda, həm də inteqrasiya qabiliyyətindədir. Türkiyə özünü alyansa qarşı qoymur, amma tam da onun içində ərimək niyyətində də deyil. Bu, nadir haldır - ölkə eyni anda həm NATO-nu gücləndirir, həm də ondan asılılığını azaldır.

Amerikanın dəyişkən siyasətindən yorulmuş Avropa üçün belə bir tərəfdaş vacibdir. Türkiyə artıq sadəcə silah tədarükçüsü deyil - ABŞ-ın strateji instinkti ilə Avropanın ehtiyatlı praqmatizmi arasında körpü rolunu oynayır.

Ankara üçün bu, iqtisadi strategiyadan çox, siyasi fəlsəfədir: öz gücünə arxalanmaq, amma təcrid olunmadan. Bu yanaşma sayəsində Türkiyə artıq təhlükəsizlik sisteminin sadəcə iştirakçısı yox, onun memarı kimi çıxış edir.

NATO-nun yeni sənaye xəritəsi

2025-ci ilin payızına gələndə aydın oldu ki, alyansın sənaye mərkəzi cənub-şərqə doğru sürüşür. ABŞ liderliyinin solğunlaşması və Avropadakı texnoloji parçalanma fonunda Türkiyə həm strateji, həm də istehsal baxımından bağlayıcı halqaya çevrilib.

Türkiyə şirkətləri gəmilər tikir, HHM sistemləri yaradır, aviasiya platformaları dizayn edir, dron və zirehli texnika ixrac edir. Amma bu, təkcə iqtisadi uğur deyil - yeni alyans fəlsəfəsinin ifadəsidir: mərkəzləşmədən uzaq, praqmatik və özünü təmin edən bir model.

Əgər XXI əsrin əvvəlində NATO-nun hərbi gücü Vaşinqtonun təsiri ilə müəyyən olunurdusa, əsrin ortalarına doğru onun konturlarını Ankara cızır. Bu, bəyanatlarla yox, zavod dəzgahlarında, konstruktor masalarında və imzalanan müqavilələrdə görünür.

Tramp dövrünün əsas paradoksu da bundadır: Amerika geri çəkildikcə, Türkiyə sadəcə yaranan boşluğu doldurmur - o, yeni koordinat sistemi qurur. Elə bir sistem ki, orada "müttəfiq" sözü illərdən sonra yenidən "bərabər tərəf" mənası qazanır.

Milli.Az