“Veolia Jur” Kolumbiya “çirkab”ını Qafqaza da axıdırmı?

Azərbaycan ərazilərini işğaldan azad etdikdən sonra da Ermənistanın ekoloji terroru ilə qarşı-qarşıyadır. Onun miqyası böyüyə bilər. Çünki Kolumbiyada ekoloji cinayətlərdə ittiham olunan Fransanın “Veolia” şirkəti bu ölkədə layihələr həyata keçirir.

Fransanın “Veolia” şirkəti Ermənistanda özünün “Veolia Jur” törəmə şirkəti vasitəsilə fəaliyyət göstərir. Şirkət 2016-cı ildə Hayastanda üç milyon insanı 24 saat içməli su ilə təmin etmək üçün 800 milyon avro dəyərində müqavilə imzalayıb. “Veolia Jur” layihənin bir hissəsi olaraq içməli suyun istehsalı və paylanması, eləcə də tullantı sularının təmizlənməsi sistemlərinin idarə edilməsini öz üzərinə götürüb. Şirkət 15 il ərzində su təchizatı şəbəkələrinin modernləşdirilməsinə 37,5 milyard dram sərmayə qoyacaq.

İlk baxışdan ciddi bir problem yoxdur. Amma görülən işlərin fransız şirkəti tərəfindən həyata keçirilməsi narahatlıq doğurur. Çünki bu şirkət Kolumbiyada fəaliyyəti zamanı ətraf mühitə böyük ziyan vurub. İndi də fransızlar Ermənistanda layihə həyata keçirirlər. Bu ölkə Azərbaycanla qonşudur və ənənəvi olaraq bir çox ekoloji problemlərini ölkəmizin hesabına həll edir. Məsələn, Azərbaycanın əsas su yollarından biri olan Kür çayı öz başlanğıcını Türkiyədən götürür, Gürcüstan ərazisindən, oradan Azərbaycan ərazisindən keçərək Xəzər dənizinə tökülür. Onun bəzi qolları (məsələn, Ağstafaçay, Debet) Ermənistan ərazisindən başlayır. Ermənistan sənaye və məişət tullantı sularını təmizlənmədən Kürün qollarına axıdır. Nəticədə Ermənistandan Azərbaycana axan sularda ağır metalların, nitratların və digər zəhərli maddələrin yüksək miqdarı qeydə alınır.

AMEA Coğrafiya İnstitutunun şöbə müdiri İsmayıl Quliyev deyir: “Ermənistan bizim çayların başına min bir oyun açır. Ermənistanın Alaverdi dağ-mədən müəssisəsinin tullantıları təmizlənmədən Debet çayına axıdılır.

Araşdırmalarımıza görə, civə, fenol və mis birləşmələri yol verilən qatılıq həddini (YVQH) 2–3 dəfə keçir. İllərlə davam edən bu proseslər nəticəsində Kür çayının sahilyanı sahələri və çayın dibinin çöküntüləri kimyəvi və radioaktiv tullantılarla çirklənməyə məruz qalır.

Araz çayında da vəziyyət Kürdən fərqli deyil. Bu çayın çirkləndirilməsində Ermənistandakı müxtəlif dağ-mədən müəssisələrinin “böyük rolu” var.

Qeyd edim ki, bir çox yataqlardan xammal Ararat qızıl fabrikinə daşınır və orada qızıl konsentratları yuyulur, saflaşdırılır, külçə halına salınaraq Rusiya və digər ölkələrə satılır. Tullantılar isə Araza tökülür.

Bundan başqa, Ermənistanın Meqri rayonunda Aqarak mis-molibden kombinatı fəaliyyət göstərir. Bu müəssisə Araz çayına yaxın məsafədə yerləşir. Kombinatın ağır metal tərkibli tullantıları Kərçivançay vasitəsilə Araz çayını zəhərləyir. Buradakı Davazam tullantı anbarında təxminən 36,8 milyon kubmetr təhlükəli tullantı toplanıb. Anbarın suyu isə Araz çayına axıdılır.

Zəngilanda isə Oxçuçay Araza qarışır. Çaydan götürülmüş su nümunələrində mis, molibden, manqan, dəmir, sink, xrom və s. kimi ağır metalların miqdarı normadan çoxdur”.

Azərbaycan bu məsələni beynəlxalq platformalarda, o cümlədən BMT-də və transsərhəd sularla bağlı sazişlər çərçivəsində qaldırıb. Ermənistan, təbii ki, hər şeyi inkar edir. Amma unutmaq olmaz: Ermənistan yalana öyrəşib. Bu, onun ölkəmizin vaxtilə işğal olunmuş ərazilərində törədilmiş ekosidləri inkar etməsinin timsalında aydın görünür.

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanın Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatına görə, Ermənistanın 1990-cı illərin əvvəlindən 2020-ci ilə qədər Azərbaycan ərazisinin təxminən 20 faizinin işğalı zamanı ətraf mühitə vurduğu ziyan milyardlarla dollarla qiymətləndirilir. Yanğınlar nəticəsində 60 min hektardan çox meşə sahəsi məhv edilib. Zəngilan, Laçın və Kəlbəcərdə ağacların, o cümlədən nadir və qiymətli cinslərin (palıd, fıstıq, qoz, tut və s.) kütləvi qırılması işləri aparılıb.

Həmçinin qızıl, mis, nefrit, kömür və digər faydalı qazıntıların qeyri-qanuni hasilatı da həyata keçirilib. Söyüdlü qızıl yatağı (Kəlbəcər rayonu), xarici şirkətlərlə işlənib. Qarabağda təbii ehtiyatların heç bir norma gözlənilmədən amansız istismarı iqtisadi ziyanla yanaşı, ciddi ekoloji təhlükə də yaradıb. Təbiətə vəhşi münasibət çox çirklənmiş tullantı hovuzların əmələ gəlməsinə gətirib çıxa-rıb. Məsələn, “Heyvalı” filiz yatağında 3 tullantı hovuzu yaradılıb. “Dəmirli” mədən yatağının 740 hektar ərazisində isə qanunsuz geoloji kəşfiyyat, qazıntı-hasilat işləri və yeni infrastruktur tikintisi aparılıb. Bu zaman ərazidəki tarixi-memarlıq və arxeoloji abidələrimiz də məhv edilib. Bundan başqa, “Dəmirli” dağ-mədən kompleksinin tikintisi zamanı 82 hektara yaxın meşə örtüyü sıradan çıxarılıb.

Nəticədə, ətraf mühitə böyük ziyan dəyib, çaylar və yeraltı sular ağır metallarla çirklənib. Uzun illər bu ərazidə yanğınlar təşkil edilib, su hövzələri kimyəvi çirklənməyə məruz qalıb.

Nəzarətsiz mədən hasilatı nəticəsində yaranan ziyan torpağın deqradasiyasına, çayların və yeraltı suların çirklənməsinə səbəb olub. Bunun nəticəsidir ki, Tərtərçay da o vaxtlar ağır metallarla və mədən tullantıları ilə çirklənib. Bölgələr azad edildikdən sonra suda ekosistemləri və insan sağlamlığını təhdid edən zərərli maddələrin yüksək konsentrasiyası qeydə alınıb.

Gördüyümüz kimi, Fransanın “Veolia” şirkətinin Ermənistandakı fəaliyyəti ilə bağlı həyəcan təbili çalmağa əsaslar var, xüsusən də aşağıdakı faktı nəzərə alsaq vəziyyətin nə qədər ağır olduğu aşkara çıxar.

Yada salaq ki, fevralın 27-də Ermənistan hökuməti “Lydian Armenia” şirkətinə Amulsar qızıl mədəninin işlənməsi üçün 150 milyon dollarlıq büdcə zəmanəti verib. 2012-ci ildə şirkət o vaxt Serj Sarkisyanın rəhbərlik etdiyi hökumətlə mədənin işlənməsinə dair müqavilə imzalayıb. Amma qızıl mədənində görülən işlər 2018-ci ildə etiraz aksiyaları səbəbindən dayandırılıb. Çünki yataqda qızıl hasilatı açıq üsulla həyata keçirilib. Su kükürd və ağır metallarla çirklənib. Erməni ekoloji fəallar müvəqqəti də olsa zavodun işə salınmasının qarşısını almağa nail olublar. Amma son nəticədə mənfəət parıltısından kor olan Ermənistan rəhbərliyi böyük ekoloji fəlakət üçün zəmin yaratmaq niyyətindədir.

Ekoloqlara görə, qızıl yatağının yenidən istismara verilməsi ətraf mühitə ciddi ziyan vuracaq. Bunu aradan qaldırmaq üçün uzun illər lazım gələcək.

Onu da qeyd edək ki, mədənin istismarına 2025-ci ilin dördüncü rübündə başlanılacaq. Bu, o deməkdir ki, qızıl yatağının istismarı nəticəsində çirklənmiş su Araz vasitəsilə Azərbaycanın əsas içməli su ehtiyatı olan Kür çayına, oradan isə dünyada nərə balıqlarının əsas arealı olan Xəzər dənizinə axıdılacaq.

Bu arada, “Environmental Protection First” koalisiyası Ermənistanın mədənçilik fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan ərazisindən axan transsərhəd çaylara dəymiş ekoloji ziyanı göstərən interaktiv xəritəyə diqqəti yenidən cəlb etməyə çağırıb. Bildirilib ki, Hayastanın dağ-mədən müəssisələri zəhərli kimyəvi tullantılarla Azərbaycanla sərhəddə su resurslarına, ətraf mühitə böyük ziyan vurur. Bütün bunlar əhalinin qayıdışına və təhlükəsiz yaşayışına mane olmaqla, azad edilmiş ərazilərdəki mina, dağıntılar problemləri qədər narahatedicidir.

Afrika ölkələrindən olan bir sıra QHT rəhbərləri də ətraf mühit fəalları və jurnalistlər bu problemin həllinə kömək etmək üçün növbəti dəfə beynəlxalq təşkilatlara və ekoloji konvensiyaların katibliklərinə müraciət ediblər.

Müraciətlər Cənubi Qafqaz regionunda ətraf mühitin mühafizəsi kontekstində BMT-nin Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi Konvensiyasına (Espoo Konvensiyası) və Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsü (MSŞT) Katibliyinə göndərilib. Gördüyümüz kimi, həyəcan təbili çalmaq üçün ciddi əsaslarımız var.

Beləliklə, ekoloji tarazlığın qorunub saxlanması, təbii ehtiyatlardan rasional istifadə, su, torpaq və atmosfer havasının çirklənmədən mühafizə edilməsi problemə çevrilib. Bu səbəblərdən də ekoloji problemlər beynəlxalq gündəmdə ön plana çıxır. Buna baxmayaraq, Hayastan bütün Cənubi Qafqazın ekologiyasına zərərli təsir göstərən addımlar atmaqda davam edir.

Pünhan ƏFƏNDİYEV
XQ