Afina Bakıya yeni tərəfdaşlıq təklif edir

Ukraynadakı müharibə, sanksiya təzyiqləri və Avropa İttifaqının Rusiyanın təbii qazında faktiki imtinası ilə müşayiət olunan uzunsürən geoenerji şokunun fonunda Brüssel öz enerji arxitekturasını struktur baxımından yenidən dəyərləndirməkdədir.

Transformasiyanın əsas elementlərindən biri Yunanıstandır - periferiya kənarında yerləşən ənənəvi "istehlakçı ölkədən" qitələrarası ambisiyalara sahib yüksək texnoloji tranzit mərkəzinə çevrilən bir dövlət. Tullantılar, Enerji və Su üzrə Tənzimləyici Orqan (RAAEY) tərəfindən yaxınlarda təsdiqlənmiş Yunanıstan qaz-nəqliyyat operatoru DESFA-nın 2024-2033-cü illəri əhatə edən onillik inkişaf planı yalnız infrastruktur proqramı deyil, bütöv region üçün yeni enerji manifestinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Yunanıstanın geosiyasi əhəmiyyəti, yəni Cənubi Qafqaz, Balkanlar və Mərkəzi Avropa arasında enerji körpüsü kimi rolu 2020-ci ilin dekabrında Trans-Adriatik Boru Kəmərinin (TAP) istifadəyə verilməsindən və 2022-ci ildə Yunanıstan-Bolqarıstan Qaz İnterkonnektorunun (IGB) işə düşməsindən sonra kəskin şəkildə artdı. Hər iki marşrut Azərbaycanın siyasi baxımdan neytral, Rusiya və İran risklərindən uzaq qazının Avropa bazarına nəqlini təmin edir. Bu, tam diversifikasiya yolunda olan Brüssel üçün də, Avropanın enerji balansının sabitliyini Trans-Atlantik təhlükəsizlik amili kimi görən Vaşinqton üçün də sərfəlidir.

2024-cü ilin oktyabrında istismara verilmiş üzən Alexandroupolis FSRU mayeləşdirilmiş qaz terminalı bu kontekstdə mühüm rol oynayır. Onun illik qəbul gücü 5,5 milyard kubmetrədəkdir və bu həcmin böyük hissəsi ABŞ-dən gətiriləcək. Bu, təkcə Aİ ilə ABŞ arasında enerji bağlarını gücləndirmir, həm də Yunanıstanı ABŞ qazının Cənub-Şərqi Avropa bazarına daxil olduğu əsas qapıya çevirir.

Belə vəziyyətdə Afina ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlıq strateji ölçü qazanır. Azerbaijan Gas Supply Company (AGSC) DESFA-nın əsas tərəfdaşına çevrilərək, Avropa İttifaqı və ABŞ tərəfindən dəstəklənən Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) çərçivəsində tədarük həcminin artırılmasında mühüm rol oynayır. 2026-cı ildən başlayaraq illik əlavə 1-1,2 milyard kubmetr qaz təmin etmək məqsədilə "Şahdəniz" yatağında 2027-ci ilədək altı yeni quyunun qazılması planlaşdırılır. Bu isə TAP boru kəmərinin illik daşınma gücünü 13-13,2 milyard kubmetrə qədər yüksəltməyə imkan verəcək.

DESFA-nın onillik inkişaf planı ümumi dəyəri 1,37 milyard avro olan 71 layihəni əhatə edir. Məzkur vəsaitlər sadəcə müasirləşdirilmiş boru kəməri sisteminin deyil, yüksək çeviklik, davamlılıq və ixrac potensialı ilə seçilən enerji klasterinin yaradılmasına yönəlib. Bu isə Yunanıstana bir neçə iqtisadi dividendlər vəd edir.

Birincisi, tranzit gəlirlərinin artması. Daşıma həcmlərinin genişlənməsi və yeni marşrutların (IGB vasitəsilə Balkan istiqaməti, oradan Rumıniya, Serbiya və Macarıstana) əlavə edilməsi ilə Yunanıstan artıq 2026-cı ildən başlayaraq dövlət büdcəsinə hər il on milyonlarla avro gəlir gətirə biləcək stabil tranzit axınları əldə edəcək.

İkincisi, daxili bazarın inkişafı. Kompressor stansiyalarının və DESFA-nın idarə etdiyi Milli Qaz Sisteminə (NNGS) qoşulmaların genişləndirilməsi Yunanıstan sənayesinə və kommunal sektoruna qaz təchizatının etibarlılığını artırır, qiymət volatilliyini və qlobal şoklara qarşı həssaslığı azaldır.

Üçüncüsü, məşğulluğun artması və texnoloji yenilənmə. DESFA-nın proqramı yalnız borulardan ibarət deyil - bu həm də ağıllı infrastruktur, rəqəmsallaşma və "yaşıl" enerji elementlərinin tətbiqidir. Bu, Aİ-nin texnoloji şirkətləri ilə əməkdaşlıq üçün yeni imkanlar açır və gələcək hidrogen bazarı üçün platforma yaradır.

Yunanıstanın qaz arxitekturasının inkişaf məntiqini müəyyən edən üç əsas layihə var:

1. TAP (Trans-Adriatik Boru Kəməri) - illik ötürücülük gücü 12 milyard kubmetr olan magistral xətt Yunanıstanı Albaniya və Adriatik dənizi vasitəsilə İtaliya ilə birləşdirir. Kompressor stansiyası "Nea Mesimvria"nın genişləndirilməsi (2025-ci ilin sonunadək tamamlanacaq) TAP-ın iki istiqamətli rejimdə işləməsinə və gündəlik 10 milyon kubmetrədək qaz qəbuluna şərait yaradacaq.

2. IGB (Yunanıstan-Bolqarıstan İnterkonnektoru) - Balkan inteqrasiyasının əsas elementi. Komotini ilə Stara-Zaqoranı birləşdirən bu xətt Azərbaycan və ABŞ qazının Bolqarıstana, oradan isə Rumıniya, Macarıstan və Slovakiyaya nəqlini mümkün edir.

3. FSRU Alexandroupolis - üzən mayeləşdirilmiş qaz terminalı enerji təchizatında elastiklik və mənbə müxtəlifliyini təmin edir. Xüsusilə də ABŞ-dan gətirilən LNG-nin hesabına.

Eyni zamanda, Ampeia bölgəsindəki kompressor stansiyalarının genişləndirilməsi və Milli Qaz Sisteminin (NNGS) modernləşdirilməsi də mühüm əhəmiyyət daşıyır. 2025-ci ilin iyununda istifadəyə veriləcək Ampeia GKS "Şimal-Cənub" axınları üçün kritik əhəmiyyətə malik olacaq və sistemin ümumi hidravlik sabitliyini təmin edəcək.

Azərbaycan üçün isə, Avropaya qaz ixracını həyata keçirdiyi Cənub Qaz Dəhlizi çərçivəsində Yunanıstanın DESFA inkişaf planının təsdiqlənməsi strateji əhəmiyyət daşıyan hadisədir. Bu sənəd Bakının uzunmüddətli enerji doktrinasının icrasına birbaşa təsir göstərir. Azərbaycanın baxış bucağından, Yunanıstan artıq sadəcə tranzit ölkə deyil, ixrac diversifikasiyası üzrə dayanıqlı modelin əsas infrastruktur tərəfdaşına çevrilir.

TANAP (Türkiyə) və TAP (Yunanıstan-Albaniya-İtaliya) boru kəmərlərini birləşdirən Cənub Qaz Dəhlizi öz effektivliyini artıq sübut edib. TAP üç il ərzində, əsasən "Şahdəniz" yatağından çıxarılan, 30 milyard kubmetrdən çox qazı Avropaya nəql edib. Hazırda Avropa İttifaqı və Balkan ölkələri tərəfindən artan tələbat fonunda Bakı bu axının genişləndirilməsində maraqlıdır. DESFA-nın "Nea Mesimvria" kompressor stansiyasının gücünün artırılması barədə qərarı Azərbaycan üçün 2026-cı ildən başlayaraq Avropaya əlavə 1-1,2 milyard kubmetr qaz ixrac etmək imkanı yaradır.

Bu kontekstdə bir məqam xüsusi vurğulanmalıdır: ixracın operatoru qismində çıxış edən AGSC (Azerbaijan Gas Supply Company) artıq 2025-2027-ci illər üçün "Şahdəniz"də altı yeni quyunun qazılması barədə rəsmi açıqlama verib. Həmin işlərin vaxtı Yunanıstanın infrastruktur layihələrinin başa çatma dövrü ilə üst-üstə düşür ki, bu da Bakı ilə Afinanın strateji yanaşmalarının sinxronluğunu açıq şəkildə nümayiş etdirir.

Bakı üçün bu enerji əlaqəsi eyni anda üç vəzifəni yerinə yetirir:

1. Azərbaycanın Qara dəniz hövzəsindəki destabilizasiya, Yaxın Şərqdən tədarüklərlə və geosiyasi ziddiyyətlərlə əlaqəli risklərdən uzaq, etibarlı və sabit Avropa bazarına qaz təchizatçısı statusunu möhkəmləndirir.

2. Yeni bazarlara, ilk növbədə Balkan regionuna çıxışı təmin edir. IGB və onunla bağlı interkonnektor şəbəkəsi vasitəsilə Azərbaycan qazı artıq bu gün Bolqarıstanda istehlakçı bazası əldə edib və 2026-cı ildən etibarən Rumıniya, Macarıstan, hətta Avstriyaya qədər yayılması gözlənilir.

3. Gələcəkdə hidrogen ixracı üçün infrastruktur bazasını formalaşdırır. DESFA sənədində qeyd olunur ki, Yunanıstan qaz nəqli sisteminin bir hissəsi hidrogen və bioqaza uyğunlaşdırılacaq ki, bu da Azərbaycanın hidrogen gündəliyi ilə tam uzlaşır. Bakı artıq öz hidrogen strategiyasını işləyib hazırlayır və Avropa bazarına "yaşıl molekullar"ın inteqrasiyası - artıq "əgər" sualı deyil, "nə zaman" sualıdır.

Avropa İttifaqının enerji sektorunda dekarbonizasiya siyasəti Brüsselin ideoloji hədəfi olmaqla yanaşı, eyni zamanda gələcək onilliklər üçün bazarda oyunun qaydalarını müəyyən edən strateji vektordur. Bu baxımdan Yunanıstan və Azərbaycan nadir qarşılıqlı anlayış nümayiş etdirirlər. Tərəflər qaz tədarükünün genişləndirilməsi ilə yanaşı, yeni mərhələyə - hidrogen ixracına da hazırlaşırlar.

DESFA planında əsas sistem hissələrinin, xüsusilə təbii qazdan CO₂ tutulması ilə əldə edilən "mavi" hidrogen qarışıqlarına texniki uyğunlaşdırılması məsələsinə ciddi diqqət yetirilmişdir. Azərbaycan isə artıq bu gün karbonun tutulması, istifadəsi və saxlanması texnologiyalarına (CCUS) investisiya yatırır və Cənub Qaz Dəhlizi marşrutları ilə gələcəkdə hidrogenin ixracı imkanlarını nəzərdən keçirir - TAP və IGB-nin yenidən konfiqurasiya ediləcəyi nəzərə alınaraq.

Bunun siyasi konteksti də var: Aİ "yaşıl taksonomiya"ya uyğun məhsul təklif edə bilən tədarükçüləri dəstəkləməyə hazırdır. Bu mənada Azərbaycan Avropa İttifaqından maliyyə, normativ və texnoloji dəstək ala bilər - xüsusilə də hidrogen tədarükləri artıq sınaqdan çıxmış tranzit platformaları - Yunanıstan və Bolqarıstan vasitəsilə həyata keçiriləcəksə.

Yunanıstanın infrastruktur artımı ilə Azərbaycanın ixrac potensialı arasındakı sinerji artıq yaxın onillikdə Avropanın enerji xəritəsini dəyişməyə qadirdir. Potensial ssenari aşağıdakı kimidir:

a) 2027-ci ilədək TAP "Nea Mesimvria"da qəbul gücünün tam istifadəsi sayəsində layihə tutumu olan 13,2 milyard kubmetrə çatacaq;

b) 2028-ci ilə qədər IGB öz ötürücülük qabiliyyətini 3-dən 5 milyard kubmetrə qədər artıracaq və bu artıma reversiv axınlar da daxil olacaq;

c) 2030-cu ilə qədər FSRU Alexandroupolis biometan və hidrogenin cənub tədarük zəncirinə qoşulacaq və multienerji mərkəzinə çevriləcək;

d) 2033-cü ilə qədər isə bütün sistem hidrogenin qəbul və paylanması üçün texniki cəhətdən tam hazır olacaq - bu isə Azərbaycanla Yunanıstanın Aİ-nin "Yaşıl Kurs" çərçivəsindəki mövqelərini daha da gücləndirəcək.

Beləliklə, Yunanıstan, Azərbaycan qazı və ABŞ-dan gətirilən mayeləşdirilmiş qaz (LNG) sayəsində regionda enerji təhlükəsizliyinin təminatçısına çevrilir, Azərbaycan isə Avropa İttifaqının həm maliyyə, həm də iqlimlə bağlı tələblərinə cavab verən çevik təchizatçıya.

Hazırda Trans-Adriatik Boru Kəməri (TAP), Türkiyə-Yunanıstan sərhədindən başlayaraq Yunanıstan və Albaniya ərazisindən keçməklə İtaliyanın cənubuna qədər uzanır və ildə təxminən 11-11,5 milyard kubmetr səviyyəsində fəaliyyət göstərir. Layihə üzrə nəzərdə tutulan maksimum güc isə 12 milyard kubmetrdir.

TAP AG konsorsiumunun məlumatına görə, 2023-cü ildə bu kəmər vasitəsilə İtaliyaya 8,1 milyard kubmetr, Yunanıstana 1,8 milyard kubmetr, Bolqarıstan və Albaniyaya isə birlikdə təxminən 1 milyard kubmetr qaz ixrac edilib. Bu rəqəmlər TAP-ın Cənubi Avropanın enerji təchizatında sistemli rol oynadığını açıq şəkildə göstərir.

Amma 2025-ci ilin dekabrında "Nea Mesimvria" kompressor stansiyasının genişləndirilmiş versiyasının işə düşməsi ilə, TAP-ın ötürücülük qabiliyyəti 13,2 milyard kubmetrə çatacaq. Əgər Aİ və investorlar "ikinci faza" genişlənmə qərarını versələr, bu göstərici gələcəkdə 20 milyard kubmetrə qədər arta bilər.

2022-ci ilin oktyabrında istismara verilmiş IGB (Yunanıstan-Bolqarıstan İnterkonnektoru), Rusiya qazının tədarükü dayandırıldıqdan sonra Bolqarıstanın enerji təhlükəsizliyində əsas rol oynamağa başlamışdır. Hazırda onun ötürücülük qabiliyyəti illik 3 milyard kubmetr təşkil edir ki, bunun da 2023-cü ildə 2 milyarddan çoxu artıq Azərbaycandan gətirilmiş qazın payına düşüb.

IGB layihəsi Yunanıstan, Bolqarıstan, Rumıniya, Macarıstan və Slovakiyanı birləşdirən və "vertikal qaz dəhlizi" adlandırılan genişmiqyaslı təşəbbüslə birbaşa əlaqəlidir. Bu dəhliz çərçivəsində ötürmə qabiliyyətinin 5 milyard kubmetrə qədər artırılması, həmçinin Alexandroupolis terminalından gətirilən LNG və Xəzər qazının axınlarının daha çevik idarə olunmasını təmin edən ikitərəfli revers rejimi müzakirə edilir.

2024-cü ilin oktyabrında DESFA sisteminə qoşulmuş FSRU Alexandroupolis üzən LNG terminalı ildə 5,5 milyard kubmetr mayeləşdirilmiş qaz qəbul etmək gücündədir və bu həcmin gələcəkdə 7 milyard kubmetrə çatdırılması planlaşdırılır. Terminal eyni vaxtda iki tankerə xidmət göstərmək, qazı regazifikasiya edərək həm NNGS-ə, həm də IGB vasitəsilə bölgəyə ötürmək imkanına malikdir.

İlk altı aylıq fəaliyyət dövründə (oktyabr 2024 - mart 2025) terminal yeddi LNG tankeri qəbul etmişdir: bunların dördü ABŞ, ikisi Qətər, biri isə Misir mənşəlidir. Bu fakt təchizatların çoxvektorlu xarakterini göstərir və Yunanıstanı fövqəladə hallarda çevik tədarük üçün lojistik qovşağa çevirir.

NNGS-in əsas şəbəkəsinin ümumi uzunluğu təxminən 1 500 km-dir, buna əlavə olaraq 1 000 km-ə yaxın paylayıcı boru xətləri və sənaye istehlakçılarına birləşdirici xəttlər mövcuddur. 2025-ci ilin iyununda başa çatması planlaşdırılan Ampeia kompressor stansiyasının genişləndirilməsi "şimal-cənub" axınları üçün etibarlı qaz təchizatı təmin edəcək və həm TAP, həm də FSRU terminalından daxil olan qazın bölgəyə paylanmasını mümkün edəcək.

Azərbaycan tərəfindən isə, SOCAR-ın məlumatına görə, 2027-ci ilə qədər Avropaya (Türkiyə daxil olmaqla) ümumi qaz ixracı 20 milyard kubmetr-ə çatacaq. Bu həcmin 14 milyarddan çoxu Aİ ölkələrinin payına düşəcək. Bu qazın təxminən 50%-i Yunanıstan ərazisindən keçəcək, o cümlədən, revers marşrutları və vertikal dəhliz üzrə bölüşdürülmə yolu ilə.

Hazırda Yunanıstan və Azərbaycan Avropa enerji modelinin yeni konturlarını birlikdə formalaşdırırlar. Bu modeldə əsas dəyərlər infrastruktur əlaqəliliyi, dekarbonizasiya, geosiyasi neytrallıq və texnoloji adaptasiya qabiliyyətidir. RAAEY tərəfindən təsdiqlənmiş və DESFA tərəfindən həyata keçirilən layihələr - sadəcə boru kəmərlərinə, kompressor stansiyalarına və terminallara yönəlik investisiyalar deyil, həm də siyasi təsirə, xarici şoklara qarşı davamlılığa və strateji muxtariyyətə qoyulan kapitaldır.

Avropa üçün bu, enerji müstəqilliyini yeni əsaslar üzərində bərpa etmək fürsətidir. Azərbaycan üçün - XXI əsrin enerji arxitekturasında dayanıqlı mövcudluq yoludur. Yunanıstan üçün isə - Qərblə Şərqi birləşdirən bir qovşaq kimi Avropa enerji habına çevrilmək, təkcə qaz molekullarını deyil, eyni zamanda geosiyasi etimad dalğalarını da öz üzərindən keçirmək imkanını ifadə edir.

Bakı Yunanıstanı Aİ-yə çıxış platosu kimi seçməklə Brüsseldəki mövqelərini gücləndirir, Afina isə Azərbaycan qazından istifadə edərək Balkanlarda və Şərqi Aralıq dənizi hövzəsində çəkisini artırır. Bu bağ - strateji düşüncə, infrastruktur planlaşdırması və qarşılıqlı etimadın iqtisadiyyatı dəyişdirməklə yanaşı, bütöv qitənin geosiyasi xəritəsini yenidən qurmağa qadir olduğu nadir nümunələrdəndir.

Elçin Alıoğlu
TREND