Azərbaycan ŞƏT: dialoq tərəfdaşlığından üzvlüyə doğru

Azərbaycanın beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı onun müstəqil xarici siyasət kursunun əsas dayaqlarından biridir. Kursun son illərdə diqqət çəkən istiqamətlərindən biri də Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) ilə əlaqələrin dərinləşməsidir. Avqustun 31-də Çində keçirilən ŞƏT Zirvə görüşünə Prezident İlham Əliyevin dəvət alması isə təsadüfi deyil. Azərbaycan artıq üçüncü dəfədir ki, təşkilatın sammitində dövlət başçısı səviyyəsində təmsil olunur və bu, ölkəmizin beynəlxalq nüfuzunun və siyasi çəkisinin göstəricisidir.

Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı qlobal güc mərkəzlərinin maraqlarının kəsişdiyi, toqquşduğu və müəyyən dərəcədə uzlaşdırıldığı nadir beynəlxalq qurumlardan biridir. Çin, Rusiya, Hindistan və Pakistan kimi dövlətlərin bir qurum daxilində yer alması Avrasiya məkanında baş verən proseslərin taleyinə təsir edə biləcək mühüm mexanizmin formalaşmasına səbəb olub. Əgər Avropa İttifaqı daha çox iqtisadi və institusional inteqrasiyanı, NATO isə kollektiv təhlükəsizlik mexanizmini təmsil edirsə, ŞƏT bu iki modelin ortasında, həm təhlükəsizlik, həm də siyasi-iqtisadi koordinasiya funksiyasını birləşdirir. Məhz bu baxımdan ŞƏT-i “Avrasiya konfiqurasiyasının mərkəzi şurası” adlandırmaq mümkündür.

Bəs Azərbaycan üçün belə bir təşkilatda iştirak nə dərəcədə strateji əhəmiyyət daşıyır? Təbii ki, birinci amil təhlükəsizlik coğrafiyasının genişlənməsidir. Azərbaycan Cənubi Qafqaz regionunda sabitlik və təhlükəsizlik məsələlərində açar rola malikdir. Lakin qlobal miqyasda təhlükəsizlik müstəvisində formalaşan yeni risklər – transmilli terror şəbəkələri, ekstremizm, kiberhücumlar, enerji infrastrukturuna yönələn təhdidlər artıq lokal çərçivədən kənara çıxır. ŞƏT-in gündəliyində məhz bu məsələlərin olması Azərbaycanın maraqları ilə üst-üstə düşür. Bakı üçün belə bir təşkilatda iştirak regional təhlükəsizlik gündəliyini Orta Asiyadan Cənubi Asiyaya qədər uzanan geniş coğrafiyada müdafiə etmək imkanı yaradır.

İkinci amil isə balanslı siyasətin yeni mexanizmidir. Azərbaycanın xarici siyasətində balans prinsipi illərdir strateji dayaqlardan biridir. Bakı Qərb ilə enerji əməkdaşlığını gücləndirməklə yanaşı, Şərq istiqamətində də siyasi və iqtisadi əlaqələrini dərinləşdirir. ŞƏT platforması bu balans siyasətini institusional çərçivəyə gətirir. Başqa sözlə, Azərbaycan ŞƏT vasitəsilə Rusiya, Çin və Hindistan kimi güclərlə əməkdaşlıq imkanlarını genişləndirir, eyni zamanda Qərblə tərəfdaşlığı davam etdirir.

Üçüncü amil isə enerji, logistika və mədəni dəyərlərin beynəlxalq təqdimatıdır.

Azərbaycanın “yumşaq və sərt güc” strategiyasının əsas dayaqları enerji resursları, nəqliyyat dəhlizləri və multikultural dəyərlərdir. ŞƏT üzv dövlətlərinin böyük əksəriyyəti enerji idxalçısı və ya tranzit ölkəsidir. Belə bir bazara çıxış Azərbaycanın enerji siyasətini daha da aktuallaşdırır. Bununla yanaşı, Orta Dəhliz layihəsi ŞƏT-in maraqları ilə üst-üstə düşür, çünki Çin–Avropa ticarətində alternativ, təhlükəsiz və sürətli marşrut kimi əhəmiyyət qazanır. Mədəni müstəvidə isə Azərbaycan tolerantlıq modeli və multikultural dəyərləri ilə təşkilatın humanitar gündəliyinə töhfə verir.

Beləliklə, Azərbaycan üçün ŞƏT-də iştirak Bakının təhlükəsizlik maraqlarını genişlənən coğrafiyada müdafiə etməsinə, böyük güclər arasında balans siyasətini möhkəmləndirməsinə və öz iqtisadi- mədəni modelini qlobal miqyasda təqdim etməsinə xidmət edir. Azərbaycan bu platformada iştirak etməklə həm milli təhlükəsizliyini möhkəmləndirir, həm də beynəlxalq siyasi arxitekturadakı çəkisini artırır.

***

Azərbaycanın hazırda ŞƏT-də dialoq tərəfdaşı statusunda çıxış etməsi onun təşkilatla əməkdaşlığının ilk mərhələsi idi. 2016-cı ildə imzalanmış memorandum çərçivəsində terrorizm, ekstremizm, separatizmə qarşı mübarizə və regional sabitliyin təminatı əsas istiqamətlər kimi müəyyənləşdirildi. Burada diqqətçəkən məqam odur ki, Azərbaycanın prioritetləri təşkilatın öz prioritetləri ilə üst-üstə düşür. Bu da gələcəkdə müşahidəçi və hətta tamhüquqlu üzvlük məsələsinin aktuallaşmasına zəmin yaradır. Azərbaycan üçün müşahidəçi statusu sadəcə formal addım ola bilərmi? Cavab isə – xeyr! Müşahidəçi statusu zahirdə yalnız təşkilatın iclaslarında iştirak imkanı kimi görünsə də əslində bu, Azərbaycanın geosiyasi mövqeyini gücləndirən strateji addım ola bilər.

Birincisi, müşahidəçi statusu Azərbaycanın təşkilat daxilində sözünü daha aydın ifadə etməsinə imkan yaradır. Azərbaycan artıq dialoq tərəfdaşı olaraq müəyyən platformalarda iştirak edirdi, lakin müşahidəçi statusu onun çıxışlarının çəkisini artıracaq, müzakirələrdə daha çox nəzərə alınmasına şərait yaradacaq.

İkincisi, bu status Azərbaycanın “çoxvektorlu diplomatiya” kursunu daha aydın göstərir. Bakı Qərblə enerji əməkdaşlığını dərinləşdirdiyi bir zamanda, paralel olaraq Şərq istiqamətində də siyasi və iqtisadi koordinasiyanı gücləndirir. Bu isə Azərbaycanın xarici siyasətini təkcə bir blok və ya güc mərkəzinə bağlı etmədiyini, öz milli maraqları əsasında elastik və müstəqil qərarlar qəbul etdiyini nümayiş etdirir.

Üçüncüsü, müşahidəçi statusu Azərbaycan üçün yeni iqtisadi fürsətlər açır. ŞƏT üzvləri dünyanın ən sürətlə inkişaf edən bazarlarına malikdir – xüsusən Çin və Hindistan. Bu mərhələdə müşahidəçilik Azərbaycanın ticarət, enerji və tranzit imkanlarını təqdim etmək üçün geniş diplomatik meydan yaradır.

Nəhayət, müşahidəçilik Azərbaycanın ŞƏT-də gələcəkdə tamhüquqlu üzvlüyə doğru yolunun təməl mərhələsi ola bilər. Təcrübə göstərir ki, bir çox dövlətlər əvvəlcə müşahidəçi statusunu sınaq meydanı kimi istifadə edir, daha sonra isə təşkilata üzv olurlar. Azərbaycan üçün də bu, mərhələli şəkildə ŞƏT ailəsinə inteqrasiya olunmağın ən optimal modelidir.

***

Azərbaycanın beynəlxalq arenadakı nüfuzunun artması BMT Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvlüyündən tutmuş Qoşulmama Hərəkatına sədrliyə və COP29-un ev sahibliyinə qədər çoxşaxəli fəaliyyətlə sübut olunub. Mövcud təcrübə ŞƏT müstəvisində də Azərbaycanın rolunu gücləndirir. Eyni zamanda Azərbaycanın ŞƏT ölkələri ilə humanitar və mədəni əməkdaşlıq xətti də diqqət çəkir. Tolerantlıq və multikulturalizmin beşiyi kimi tanınan Azərbaycanın təşəbbüsləri nəticəsində ŞƏT qərargahında Nizami Gəncəvinin büstünün ucaldılması xüsusi rəmzi məna daşıyır.

Bəs maraqlıdır ki, Azərbaycanın ŞƏTdə mövqeyi Qərb ilə münasibətlərinə mənfi təsir göstərə bilərmi? Hazırkı şəraitdə bu ehtimal zəifdir, çünki Azərbaycan balanslı və çoxvektorlu siyasət yürüdür. Bakı özünü “ya Şərq, ya da Qərb” dilemmasına salmır, əksinə, hər iki istiqamətdə strateji tərəfdaşlıq əlaqələrini möhkəmləndirir.

İlk olaraq Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə enerji əməkdaşlığını dərinləşdirir. Xüsusən, Cənub Qaz Dəhlizi və “yaşıl enerji” layihələri Avropanın enerji təhlükəsizliyinə ciddi töhfə verir. Bunlar Bakının Qərb üçün etibarlı tərəfdaş statusunu gücləndirir və Azərbaycanın Avropa siyasi gündəmində mühüm yer tutmasına səbəb olur. Yəni Azərbaycanın ŞƏT-də iştirakı Avropa üçün təhdid deyil, əksinə, tərəfdaşlığın daha geniş coğrafiyada balanslı şəkildə davam etdirildiyini göstərir.

İkincisi, Azərbaycan paralel olaraq Asiya gücləri ilə də siyasi və iqtisadi koordinasiya qurur. Çinlə əməkdaşlıq “Bir kəmər – bir yol” təşəbbüsü, Rusiya ilə enerji və təhlükəsizlik, Hindistanla isə informasiya texnologiyaları və ticarət sahələrində inkişaf edir. Üçüncüsü, Azərbaycanın çoxvektorlu siyasəti milli maraqlara əsaslanır. Bakı üçün əsas prioritetlərdən biri öz enerji resurslarını, logistika dəhlizlərini və diplomatik nüfuzunu mümkün qədər geniş beynəlxalq arenada təqdim etməkdir. Məqsəd isə yalnız bir tərəfə bağlanmaqla yox, həm Qərb, həm də Şərqlə paralel əməkdaşlıqla reallaşa bilər. Nəhayət, Azərbaycanın bu siyasəti beynəlxalq münasibətlərdə yeni “körpü rolu” modelini gücləndirir. Bakı həm Qərb, həm də Şərq güc mərkəzləri ilə eyni anda işləməklə özünü regional vasitəçi və sabitləşdirici faktor kimi təqdim edir. Yəni Azərbaycanın ŞƏT-dəki fəallığı Qərb ilə münasibətləri zədələmək əvəzinə, əksinə, onun çoxvektorlu diplomatiyasını daha görünən və effektiv edir.

Nəticə etibarilə Azərbaycanın ŞƏT sammitində iştirakı bir tərəfdən Prezident İlham Əliyevə göstərilən ehtiramın, digər tərəfdən isə ölkəmizin qlobal proseslərdə artan çəkisinin təsdiqidir. Prezidentin iştirakı həm də Azərbaycanın Qərb ilə Şərq arasında körpü rolunu oynayan geosiyasi mövqeyinin praktik təsdiqi kimi qiymətləndirilə bilər. Azərbaycan artıq dialoq tərəfdaşı statusundan müşahidəçiliyə, oradan isə üzvlüyə doğru gedən yolun yeni mərhələsinə qədəm qoyur və bu yol təkcə regional deyil, qlobal siyasətdə də ölkəmizin daha güclü söz sahibi olmasına xidmət edir.

Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru