Azərbaycanın Geosiyasi Mövqeyi: ADY nin Beynəlxalq Dəhlizlərin İnkişafında Rolu

Azərbaycanın coğrafi mövqeyi onu təkcə Cənubi Qafqazın deyil, bütün Avrasiya məkanının mühüm nəqliyyat qovşağına çevirir. Tarix boyunca İpək Yolu üzərində yerləşən bu ərazi bu gün də Asiyanı Avropa ilə birləşdirən əsas dəhlizlərin keçdiyi strateji körpü rolunu oynayır. Azərbaycan Dəmir Yolları (ADY) bu coğrafi üstünlüyü iqtisadi və logistik gücə çevirmək istiqamətində mühüm addımlar atır. Bu yazıda ADY-nin beynəlxalq dəhlizlərin inkişafında oynadığı rola, Azərbaycanın tranzit potensialına və regional əməkdaşlıq imkanlarına nəzər salınır.

AZƏRBAYCANIN GEOSİYASİ STRATEJİ MÖVQEYİ

Azərbaycan Asiya ilə Avropanı birləşdirən əsas nəqliyyat dəhlizlərinin – Şimal-Cənub və Şərq-Qərb marşrutlarının kəsişməsində yerləşir. Bu coğrafi mövqe ölkəyə yalnız nəqliyyat sektorunda deyil, həm də enerji, ticarət və diplomatik münasibətlər sahəsində əhəmiyyətli üstünlüklər qazandırır.

Hazırda regionda diqqət çəkən məsələlərdən biri də Zəngəzur dəhlizidir. Ermənistan ərazisindən keçərək Naxçıvanla Azərbaycanın əsas hissəsini birləşdirməsi planlaşdırılan bu dəhliz həm ölkə daxilində logistik əlaqələrin bərpasına, həm də beynəlxalq yükdaşımaların diversifikasiyasına şərait yaradacaq.

ADY-NİN BEYNƏLXALQ DƏHLİZLƏRDƏ ROLU

Azərbaycan Dəmir Yolları (ADY) regionda strateji tranzit marşrutların əsas iştirakçısıdır və bu, ölkənin iqtisadiyyatını gücləndirməklə yanaşı, onun geosiyasi mövqeyini də möhkəmləndirir. ADY-nin iştirakı ilə formalaşan əsas beynəlxalq dəhlizlər aşağıdakılardır:

a) Şimal-Cənub dəhlizi:
Bu dəhliz Hindistan, İran və Rusiyanı birləşdirərək Avrasiya məkanında alternativ tranzit marşrutu kimi önə çıxır. Azərbaycan Şimal-Cənub dəhlizində əsas keçid nöqtəsi kimi çıxış edir və yükdaşımaların sürətini və təhlükəsizliyini artırmaqla regional ticarətə təkan verir.

b) Şərq-Qərb dəhlizi:
Çin və Qazaxıstandan başlayaraq, Azərbaycan vasitəsilə Gürcüstan, Türkiyə və Avropaya uzanan bu dəhliz iqtisadi əlaqələri gücləndirir və Azərbaycanın beynəlxalq ticarət xəritəsində vacib yer tutmasına səbəb olur. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti (BTQ) bu marşrutun mühüm hissəsidir və Çin ilə Avropa arasında nəqliyyat zəncirini qısaldır.

c) Bakı-Tbilisi-Qars (BTQ) dəmir yolu:
BTQ xətti Azərbaycanın tranzit potensialını artırmaqla yanaşı, onun qlobal ticarət əlaqələrində strateji oyunçuya çevrilməsinə şərait yaradır. Bu dəmir yolu Asiya ilə Avropa arasında yükdaşımalarını sürətləndirir və nəqliyyat xərclərini azaldır.

d) Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (TBNM):
Bu marşrut vasitəsilə Azərbaycan Xəzər dənizini aşaraq Orta Asiya ilə Avropanı birləşdirir. ADY-nin burada rolu yük daşımalarını effektiv idarə etmək və nəqliyyat infrastrukturunu optimallaşdırmaqdır.

ADY-NİN STRATEJİ PARTNYORLUQLARI VƏ BEYNƏLXALQ ƏMƏKDAŞLIQLARI

Azərbaycan Dəmir Yolları yalnız ölkədaxili nəqliyyatın inkişafı ilə kifayətlənməyib, həm də regional və beynəlxalq səviyyədə strateji tərəfdaşlarla əməkdaşlığı gücləndirib. Bu əməkdaşlıqlar ADY-nin beynəlxalq tranzit imkanlarını artırmaq və Azərbaycanın nəqliyyat dəhlizlərində mövqeyini möhkəmləndirmək üçün vacibdir.

TRACECA (Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi): Azərbaycan bu beynəlxalq təşəbbüsün fəal üzvü olaraq, Şərq-Qərb dəhlizlərinin inkişafında aparıcı rol oynayır. TRACECA çərçivəsində ADY infrastrukturu təkmilləşdirilir və tranzit prosedurları sadələşdirilir.

GUAM təşkilatı: Azərbaycanın Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə ticarət əlaqələrinin genişlənməsində GUAM vasitəsilə qarşılıqlı əlaqələr artırılır, nəqliyyat əməkdaşlığı dərinləşdirilir.

Çin ilə əməkdaşlıq: “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsündə iştirak edən ADY, Çinlə strateji layihələrdə aktivdir. Bu, həm də Çin-Avropa ticarətinin sürətlənməsinə xidmət edir.

Türkiyə və Gürcüstan ilə əməkdaşlıq: BTQ dəmir yolu xəttində tərəfdaş ölkələrlə sıx əlaqələr saxlamaqla, tranzit marşrutların stabil işləməsi təmin edilir.

BƏƏ və digər region dövlətləri: Nəqliyyat və logistika sahəsində əməkdaşlıq yeni imkanlar yaradır, ADY-nin tranzit potensialını genişləndirir.

ADY-nin beynəlxalq səviyyədəki bu strateji partnyorluqları Azərbaycanın nəqliyyat sektorunu regional lider mövqeyinə yüksəldir və ölkənin iqtisadi inkişafına mühüm töhfə verir.

ƏSAS ÇAĞIRIŞLAR VƏ GƏLƏCƏK PERSPEKTİVLƏRİ

Azərbaycan Dəmir Yolları beynəlxalq tranzit dəhlizlərinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynasa da, qarşıda duran bir sıra çağırışlar mövcuddur:

Rəqabət: Regionda digər dəhlizlər – İran, Rusiya, Gürcüstan və Ermənistan xəttləri – ilə rəqabət aparmaq zərurəti var. Hər bir marşrutun öz üstünlükləri və çatışmazlıqları olsa da, ADY üçün bu rəqabət innovasiya və xidmət keyfiyyətini artırmaq üçün stimuldur.

Zəngəzur dəhlizinin açılması: Ermənistanla razılıqdan sonra bu dəhlizin fəaliyyətə başlaması Azərbaycanın Naxçıvanla əsas hissəsini birləşdirəcək və tranzit imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirəcək. Bu, həmçinin regionun iqtisadi inteqrasiyasını da sürətləndirə bilər.

Zəngəzur dəhlizindən söz düşmüşkən...

ZƏNGƏZUR DƏHLİZİ VƏ ADY-NİN ROLU

Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın ən strateji layihələrindən biridir və regionun nəqliyyat xəritəsini kökündən dəyişmək potensialına malikdir. Ermənistan ərazisindən keçərək Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın əsas hissəsini birləşdirəcək bu dəhliz həm ölkədaxili nəqliyyat əlaqələrinin bərpası, həm də beynəlxalq tranzit imkanlarının əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsi üçün açar rol oynayır.

Azərbaycan Dəmir Yolları (ADY) bu layihədə nəqliyyat infrastrukturu üzrə əsas icraçı kimi çıxış edir. ADY-nin rolu aşağıdakı istiqamətlərdə konkretləşir:

İnfrastrukturun qurulması və modernləşdirilməsi: ADY dəmir yolu xəttinin çəkilişi, bərpası və müasir standartlara uyğunlaşdırılması üçün texniki və logistika işlərini həyata keçirir. Bu, dəhlizin sürətli və təhlükəsiz fəaliyyətinə zəmin yaradır.

Tranzit nəqliyyatın idarə olunması: Dəhliz üzərindən keçən yük və sərnişin daşımalarının effektiv idarə olunması, sərhəd-keçid prosedurlarının optimallaşdırılması ADY-nin əsas vəzifələrindən biridir. Bu sahədə rəqəmsal həllərin tətbiqi planlaşdırılır.

Regional və beynəlxalq əməkdaşlıq: ADY Zəngəzur dəhlizinin fəaliyyətə başlaması üçün Ermənistanla və digər regional tərəfdaşlarla koordinasiyanı təmin edir, beynəlxalq standartlara uyğun nəqliyyat xidməti göstərir.

İqtisadi və siyasi inteqrasiya: Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə Azərbaycan regional ticarət və nəqliyyat inteqrasiyasını genişləndirir, yeni iqtisadi imkanlar yaradır. ADY bu prosesdə əsas vasitəçi rolunu oynayır.

Bu dəhlizin açılması ilə ADY Azərbaycanın tranzit potensialını daha da artıracaq, onu Şərq-Qərb və Şimal-Cənub dəhlizlərinin birləşdiyi unikal nəqliyyat qovşağına çevirəcək.

İqlim dəyişikliyi və təhlükəsizlik məsələləri: Nəqliyyat infrastrukturunun davamlılığı üçün ekoloji amillər və regional siyasi gərginliklər ciddi problem olaraq qalır. ADY bu sahədə müasir texnologiyaların tətbiqi ilə riskləri azaltmağa çalışır.

Rəqəmsallaşma və logistika: Nəqliyyatın idarə olunmasında rəqəmsal həllərin tətbiqi tranzit proseslərini optimallaşdırır, daşımaların təhlükəsizliyini və sürətini artırır. Gələcəkdə bu sahədə daha çox yeniliklərin tətbiqi gözlənilir.

ADY-nin 2024–2025-ci illər üzrə Yükdaşımaları və Azərbaycanın nəqliyyat habı rolu

Strateji Göstəricilərin Dinamikası

2024-cü ildə 18,565 milyon ton yük daşınıb – bu, əvvəlki illə müqayisədə 1,5%-lik sabit artım deməkdir. Bu rəqəm, post-pandemiya dövründə və Rusiya-Ukrayna müharibəsi fonunda dəyişən marşrutlara baxmayaraq, Azərbaycanın nəqliyyat sektorunun dirçəlməsini və dayanıqlılığını göstərir.

Tranzit yüklərin 6,2% artması regionun Azərbaycanın üzərindən keçən alternativ marşrutlara marağının artdığını sübut edir. Bu artım, xüsusilə Çin-Orta Asiya-Avropa xəttində Azərbaycanı daha vacib halqaya çevirir.

Daxili və xarici yük axını: Tarazlıq və təhlükə

Daxili daşımaların 4,9% azalması iqtisadi struktur dəyişikliklərinə və sənaye yüklərinin həcminin azalmasına işarə edə bilər. Bu isə daxildə logistik zəncirin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac olduğunu göstərir.

Tranzit və beynəlxalq daşımaların artması isə ADY-nin xarici tərəfdaşlarla inteqrasiyasının gücləndiyini göstərir. Bu, Azərbaycanın “beynəlxalq logistik körpü” statusunu daha da möhkəmləndirir.

Zəngəzur Dəhlizi Kontekstində Rəqəmlərin Oxunması

Hazırda ADY, BTQ və TBNM kimi əsas dəhlizlərə inteqrasiya olunmaqla, 2025-ci ilin ilk aylarında da təqribən 3 milyon ton yük daşımışdır. Bu, ildə ortalama 18–19 milyon tonluq sabit yük axınının qorunub saxlanıldığını göstərir.

Əgər Zəngəzur dəhlizi tam reallaşsa, Naxçıvanla quru dəmir yolu əlaqəsi bərpa olunar və Türkiyə və Avropa bazarlarına çıxış daha da asanlaşar. Bu, mövcud yük axınını azı 20-25% artırmaq potensialına malikdir.

Azərbaycan – regional hab kimi

Azərbaycan 2024-cü ildə ümumi 33,2 milyon ton yük daşımış və burada dəmir yolunun payı 9,8% olmuşdur. Görünən odur ki, dəmir yolu ilə daşınan yüklərin həcmi digər sahələrlə rəqabətə davam gətirir.

Bu artım ADY-nin rəqəmsallaşma və avtomatlaşdırma islahatlarının nəticəsi olaraq görülə bilər:

- e-TIR və e-Load sistemlərinin tətbiqi;

- bir pəncərə prinsipi ilə gömrük və nəzarət prosedurlarının sadələşdirilməsi;

- Yaşıl dəhliz texnologiyası ilə ekoloji yüklərin təşviqi.

Rəqəmlərin Strateji Mənası

Geoiqtisadi baxımdan: Azərbaycan Orta Asiya və Cənubi Qafqazı Avropa ilə birləşdirən yeganə sabit dəhliz olaraq qalır.

Geosiyasi baxımdan: ADY yalnız bir nəqliyyat şirkəti deyil, eyni zamanda Azərbaycanın diplomatik və iqtisadi təsir alətidir.

Gələcəyə baxış: Əgər rəqəmsal sistemlər genişləndirilərsə və Zəngəzur dəhlizi işə düşərsə, ADY illik 25 milyon ton yüka qədər çıxış edə bilər.

NƏTİCƏ VƏ TÖVSİYƏLƏR

Azərbaycanın geosiyasi mövqeyi və ADY-nin aktiv iştirakı ölkəni regional tranzit mərkəzinə çevirir. Beynəlxalq dəhlizlərdə ADY-nin rolu təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi strateji əhəmiyyət kəsb edir.

Gələcəkdə dəmir yollarının modernləşdirilməsi, beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi və rəqəmsallaşma proseslərinin sürətləndirilməsi Azərbaycanın tranzit potensialını daha da artıracaq. Media orqanlarının bu inkişaf proseslərini işıqlandırması ictimaiyyətin məlumatlandırılması və dəstəyinin formalaşması baxımından önəmlidir.

Ceyhun Rasimoğlu

Yazı “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və Mətbuat Şurasının “Azərbaycan Dəmir Yolları – 145 illik inkişaf yolu” mövzusundakı birgə müsabiqəsinə təqdim olunur