Bahar Bir rəsmin dedikləri

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünas Nuray Mahmudzadədir. Onunla məşhur italyan rəssamı Sandro Botiçellinin "Bahar" əsərindən danışmışıq.

XV əsrin Florensiyası... Dar küçələr, incə daşlı yollar, hər küncündə bir sənət... Burada yalnız siyasətçilər və tacirlər yox, həm də gələcək nəsillərin yaddaşında qalacaq sənətkarlar yetişirdi. Bu şəhərdə bir gün balaca bir oğlan doğuldu. Onun adı Alessandro di Mariano di Vanni Filipepi idi. Lakin dünya onu daha sadə bir adla tanıyacaqdı: Sandro Botiçelli. Uşaqlıqdan o, əlləri ilə möcüzə yarada biləcəyinə inanırdı. İlk addımlarını isə fırça ilə deyil, qızıl ustasının emalatxanasında atdı. Qızılın parlaqlığı, daşların incəliyi, hər xırda detalın dəyəri onda diqqət, dəqiqlik və mükəmməllik hissini formalaşdırdı. Qızıl onun üçün kifayət deyildi. O, rənglərin sehrinə vurulmuşdu. Bu səbəbdən Botiçelli sənətini daha da dərinləşdirmək üçün Florensiyanın ən məşhur iki ustasının emalatxanasına üz tutdu. Əvvəlcə o, Filippo Lippinin yanında üç il çalışdı. Elə bu dövrdə gənc rəssam "Madonna və Uşaq" (1467) əsərini yaratdı. Bu rəsmdə Lippinin ruhu, amma Botiçellinin sənətinin öz sehri hiss olunurdu. Sanki ustadın yolunu davam etdirən bir gənc deyil, öz dünyasını qurmağa başlayan bir sənətkar idi. Lippidən sonra yol onu Andrea del Verrokkyonun emalatxanasına apardı. Burada Botiçelli bədii azadlığın nə olduğunu anladı. O, insan ruhunun dərinliklərini, hisslərin incəliyini, təbiətin zərif harmoniyasını ifadə etməyi öyrəndi. Nəhayət, 1470-ci illər gəldi. Artıq o, başqasının kölgəsində qalmaq istəmirdi. Öz qanadlarını açdı və emalatxanasını qurdu. Gənc şagirdlər onun ətrafında toplanır, Botiçellinin hər hərəkətini izləyirdilər. Artıq Florensiyanın sənət mənzərəsində yeni bir ulduz parlayırdı. Fırçasının hər toxunuşunda zəriflik, dərin düşüncə və ruhun səsi duyulurdu.

- Bu əsər Botiçelli yaradıcılığının hansı dövrünə təsadüf edir?

- "Bahar" (La Primavera) əsəri Sandro Botiçelli tərəfindən təxminən 1482-ci ildə Florensiyada çəkilib. Bu dövr Erkən İntibahın ən parlaq mərhələsi sayılırdı və Florensiya şəhəri sənət və mədəniyyətin mərkəzinə çevrilmişdi. Ehtimal olunur ki, sözügedən əsər məhz Lorenzo di Pierfrançeskonun (qüdrətli Lorenzo Mediçinin əmisi oğlu) toy məclisi üçün yaradılıb. Əsərin sifarişçisi Lorenzo di Pierfrançesko Mediçidir. Mediçi ailəsi İntibah dövrü Florensiyasının ən nüfuzlu ailəsi idi. Onlar siyasət, mədəniyyət, elm və incəsənətin əsas himayədarları olub.

- "Bahar"ın rəng həlli necədir?

- Botiçelli bu əsərdə İntibah dövrü rəng harmoniyasını incə və poetik bir şəkildə təqdim edir. Əsərin ümumi rəng palitrası isti və yumşaq tonlardan ibarətdir. Açıq qəhvəyi, qızılı, yaşıl və çəhrayı rənglər üstünlük təşkil edir. Bu rənglər yaz fəslinin canlanmasını, təbiətin oyanışını simvolizə edir. Ən diqqətçəkən cəhət isə işığın simvolik istifadəsidir. Botiçelli burada real işıq mənbəyi göstərmir, lakin fiqurların üzərindəki yumşaq parıltı onları sanki ilahi nur içində göstərir. Bu, əsərin mistik və zərif ovqatını yaradır. Rəssam fiqurları çox açıq tonlarla boyayıb, fonu isə tünd və yaşıl-qəhvəyi çalarlarla işləyib. Bu kontrast sayəsində insan fiqurları sanki təbiətin içindən işıq kimi doğulur. Əsərdə rəng və xətt bir-birini tamamlayır. Botiçellinin incə, axıcı xətləri ilə rənglərin yumşaqlığı birləşərək sanki musiqi kimi bir ritm yaradır. O tempera (yəni yumurta sarısı və az miqdarda yağ ilə qarışdırılmış piqment) texnikasından istifadə etmişdir, bu üsul ona xas xətt dəqiqliyini verirdi. Saçın hər bir konturu, paltarın qatları və çiçək ləçəklərinin kənarları əhəmiyyətli dəqiqliklə təsvir olunub. Zamanla rənglər yumşalmış olsa da, işin yaradıldığı dövrdə onlar yəqin daha parlaq idi.. Əsərin ölçüsü 207x319 sm-dir.

- Kompozisiya haqqında nə deyə bilərsiniz?

- "Bahar"da həm insani, həm də ilahi fiqurlardan ibarət qrup yaşıl, həyat dolu bir mənzərədə toplanıb. Əsərdə 9 obraz mövcuddur. Kompozisiyanın mərkəzində məhəbbət və gözəllik ilahəsi Venera dayanır. O, təvazökar şəkildə geyinmiş, digərlərindən bir qədər arxada təsvir olunub. Venera zərifliyi və sakitliyi ilə səhnəyə ahəng gətirir. O, digər Botiçelli şah əsərində olduğu kimi, burada da əsl qəhrəmandır. Onun üstündə isə gözləri bağlı Amor (Kupidon), sevgi oxunu atmaq üzrə göstərilib. Əlindəki oxlarla eşqin həm sehrli, həm də gözlənilməz olduğunu xatırladır. Bu fiqur vasitəsilə rəssam eşqin ilahi və insani aləmlər arasında körpü yaradan bir qüvvə olduğunu vurğulayır. Veneranın ətrafında toplanan alleqorik fiqurlar rəsmin mənəvi qatını dərinləşdirir. Üç Qrasiya - mehribanlıq, gözəllik və yaradıcılığın təcəssümü olaraq, əl-ələ tutub zərif bir rəqs edirlər. Onlar harmoniya və birliyin rəmzidir, intibah dövrünün bütöv, balanslı insan idealını ifadə edir. Həmçinin taxdıqları mirvarilər iffət və paklıq rəmzidir.

Sağ tərəfdəki səhnədə Zefir Xlorisi qucaqlayır və onun danışdıqca dodaqlarından incə qızılgüllər tökülür. Bu sehrli vaxtda Xloris tədricən çiçəklərin gözəl tanrıçası olan Floraya çevrilir. Yanında isə Flora sakit şəkildə addımlayır. Onun üzərində qırxdan çox çiçək növü ilə bəzədilmiş möcüzəvi libas parlayır. Bu çevrilmə gənc qızın həyatının yeni mərhələsinə təravətli və məhsuldar bir gələcəyə keçidini nağılvari şəkildə göstərir. Kompozisiyanın sol tərəfində isə Merkuri (rabitə və ticarət tanrısı) təsvir olunub. Əlində Hermesin asasını tutaraq sanki buludları aralayır. O, hərəkət və keçiciliyin rəmzidir, eyni zamanda vaxtın axıcılığını və gözəlliyin müvəqqəti təbiətini xatırladır. Merkuri həm də ilahlar və insanlar arasında vasitəçi rolunda çıxış edir və bu da əsərin ümumi simvolikasını birləşdirir. Rəssamın bu mürəkkəb kompozisiyası alleqoriyanın xəzinəsidir. Möhtəşəm olan bu əsər çox vaxt baharın gəlişi, təbiətin yenilənməsi və məhsuldarlığın tərənnümü kimi yozulur. Onun botanika dəqiqliyi ilə işlədiyi çiçəklər və bitkilər, təzələnmə və doğuluş ideyasını əks etdirir. Lakin bu gözəl təbiət təsvirinin arxasında, müqəddəs və fəlsəfi bir simvolizm qatı gizlənir. Bu qat təbiətin fəsil dəyişikliklərini aşaraq ilahi harmoniyanı və mənəvi oyanışı ifadə edir. Rəssam burada antik mifologiya ilə xristian mənəviliyini birləşdirir. Üç Qrasiyanın zərif jestlərindən tutmuş, Merkurinin başı üzərindəki oynaq hərəkətlərinə qədər, hər detal bu mənalar simfoniyasına öz töhfəsini verir. "Bahar" bizi öz qatlarını açmağa dəvət edir - burada alleqoriya, harmoniya və gözəllik birləşərək əsrlər boyu sənətsevərləri və alimləri valeh edən bir simfoniya yaradır. Bottiçellinin xətti perspektivdən ustalıqla istifadə etməsi və parlaq rənglərdən məharətlə yararlanması, onun texniki bacarığını və yenilikçiliyini bir daha nümayiş etdirir. İntibah dövründə riyaziyyat, optika və anatomiya sahəsindəki irəliləyişlərin təsiri, rəssamın bədən quruluşunun dəqiqliyinə və məkan dərinliyinə göstərdiyi diqqətdə aydın şəkildə hiss olunur. Bu bədii üsulları birləşdirərək, rəssam tamaşaçını mifoloji hekayənin içinə çəkən canlı və təsirli bir dünya yaradır. Əsərdəki fiqurlar insan gözəlliyi, zərifliyi və mənəvi kamillik ideallarını təcəssüm etdirir; bu isə bədənin və ruhun ahəngdar birliyinə inanan Renessans düşüncəsini əks etdirir. Üç Qrasiya öz zərif rəqsləri və bir-biri ilə əlaqəli hərəkətləri ilə müxtəlif insani keyfiyyətlərin tarazlığını simvolizə edir və humanist idealların bədii ifadəsinə çevrilir.

- Tablo hazırda harada qorunur?

- "Bahar"tablosu İtaliyanın Florensiya şəhərində yerləşən Uffizi Qalereyasında sərgilənir. Bu əsər, qalereyanın 2-ci mərtəbəsindəki 10-cu və 14-cü salonlarda nümayiş olunur.

- "Bahar" rəssamın digər əsərləri ilə hansı ortaq və fərqli xüsusiyyətlərə malikdir?

- Bottiçellinin əsərlərinin ümumi xüsusiyyətlərinə zərif, axıcı xətlər, ifadəli emosional təsvir və dini və fəlsəfi mövzuların unikal qarışığı daxildir. Onun rəsmləri yüksək intibah ustalarının dərinlik mərkəzli realizmi ilə ziddiyyət təşkil edən poetik, xəyalpərəst ab-hava yaradaraq, ciddi perspektiv və realizmdən daha çox təxəyyüllü povestə üstünlük verən fərqli antirealist, ikiölçülü estetikası ilə fərqlənir. Xüsusilə "Veneranın doğulması", "Bahar" və "Müjdə" əsərləri rəng, kompozisiya və işləmə texnikası baxımından fərqli və ortaq cəhətləri ilə sənət dünyasında unikal yer tutur. Botiçelli hər əsərində rəngin emosional təsirini böyük ustalıqla istifadə edib. "Veneranın doğulması" əsərində açıq pastel tonlar, alabaster tozu ilə hazırlanmış boyalar Veneranın dərisinin parıltısını vurğulayır və klassik heykəllərin estetikasını xatırladır. Rəssam Veneranı elə təsvir edib ki, sanki rəsm müstəvisində dayanmış bir obraz deyil, canlı bir heykəldir. "Bahar" isə zəngin, təbiətə uyğun rəng palitrası ilə seçilir; çiçəklər, ağaclar və göy tonlardan istifadə fiqurların canlı və dinamik görünməsinə şərait yaradır. "Müjdə"də isə sakit və təmkinli palitra, mavi və ağ tonların üstünlüyü ilə dini və ruhani atmosfer bizləri qarşılayır. Həmçinin bu əsər digər əsərlərdən fərqli olaraq memarlıq elementi fonunda təsvir edilib. Hər üç əsərdə də Bottiçelli incə xətt və şəffaf qatlarla rəngin harmoniya və təsirini artırır.

- Sizcə, "Bahar" bizə nə deyir?

- "Bahar" sadəcə bir tablo deyil mif, simvol və bəşəri dəyərlərin poetik vəhdətidir. O, bizi təbiətin oyanışı ilə bərabər ruhun və düşüncənin yenilənməsinə də səsləyir. Həyat təzələnir, sevgi və gözəllik hər yerdədir. İnsan təbiətlə və ruhani dəyərlərlə daim əlaqədə olmalıdır. Bu həm vizual bir zövq, həm də mənəvi bir mesajdır. Əsər əsrlər keçsə də, sevginin, gözəlliyin və harmoniya axtarışının əbədi simvolu olaraq qalır.

Aytac SAHƏD