Bəhiyyə xanım Naxçıvani yaxud Avropa səfərinin əsas yekunu

Solmaz Rüstəmova-TOHİDİ
Tarix elmləri doktoru, professor

Dostlar, Novruz tətilində özümə hədiyyə etdiyim Avropa səfərinin ilk "dayanacağı" – Niderlanddakı təəssüratlarımı artıq bölüşmüşdüm. Fikrim vardı ki, sonrakı "dayanacaqlar" – Belçika, Fransa, İsveçrə və Almaniyanın müxtəlif şəhəfrlərində gördüklərim və təəssüratlarım haqda da daha bir status yazım. Amma Strasburqdakı bir görüş bütün bu planlarımı alt-üst etdi.

Odur ki, mətləbə keçməzdən əvvəl  istərdim ki, əvvəlcə məni bu səfərə dəvət etmiş tarixçi və diplomat dostlarıma bütün bu səfər zamanı mənə göstərdikləri diqqət, qayğı və əvvəlcədən düşünülmüş səyahət planlarına görə, bu səyahəti hər barədə rahat, məzmunlu, maraqlı, dadlı və xoş etdiklərinə görə hədsiz minnətdarlığımı və çox-çox təşəkkürümü bildirim. Yəqin ki, gəzdiyim şəhərlər haqda sonrakı statusumda təəssüratlarımı bölüşərəm. Amma bu səfərin ən gözlənilməz və unudulmaz görüşü haqda təfsilatı ilə indi yazmaq istərdim.

Strasburqa gəldiyimin ikinci günü şəhərlə tanışlıqdan sonra dostum məndən: "Heç bilirsiniz bu şəhərdə kim yaşayır? Bəhiyyə xanım Naxçıvani adı sizə nə isə deyir?" – soruşur.  Heyrətlə ayaq saxlayıram: "Əlbəttə!!!"

Görkəmli ziyalımız, alim və diplomat, hazırda ölkəmizin Bosniya və Herseqovinadakı səfiri Vilayət Quliyevin bu il yanvar-fevral aylarında "525-ci qəzet"də "Naxçıvandan dünyaya" başlıqlı məqalələr silsiləsindən sonuncu yazı tamamilə Bəhiyyə xanım Naxçıvaniyə həsr olunub.

Vilayət müəllimin bir kitablıq hekayəti əslində bu şəcərənin əsasını qoyan çox maraqlı, və təəssüf ki, Azərbaycan oxucusuna çox az məlum olan, ya heç tanış olmayan bir şəxsiyyətdən – Mirzə Ələkbər Məmmədxanov –

Naxçıvanidən başlayır.

XIX əsrin sonlarında, anadan olduğu Ordubaddan Qori seminariyasına gəlməklə, uşaqlıq və tələbə dostu Cəlil Məmmədquluzadə ilə birgə qədəm qoyduğu təhsil və maarifçilik yolunda fəaliyyətə başlayan Ələkbər Məmmədxanov sonradan öz missiyasını yeni dini cərəyan sayılan və özünəməxsus ictimai-əxlaqi dəyərləri olan Bəhailiyə xidmətdə görmüşdür. Bütün həyatını bu dəyərlərin yayılması və qəbuluna həsr etmiş, həmin dinin “üç sütunu sayılan” (Bab, Bəhaulla, Əbdülbəha) ruhani rəhbərlərindən  sonuncusu -  Əbdülbəhanın yanında müşavir səviyyəsinə yetişmiş, Lev Tolstoydan başlamış Musa Nağıyevə qədər, dövrünün ən tanınmış şəxsləri ilə bəhailik dini cərəyanı ətrafında sıx təmaslar qurmuş və artıq Mirzə Ələkbər Naxçıvani kimi tanınmış bu soydaşımızın övladları, oğul və qızları, daha sonra nəvə və nəticələri də dünyanın ən müxtəlif qitə və ölkələrində yaşamaqla bəhai dininin daşıyıcıları, ardıcılları və təbliğatçıları olmuşlar. Lakin onların bir çoxu bu missiyanı heç də özlərinin əsas məşğuliyyəti etməyərək ayrı-ayrı peşə və sənətlərə də yiyələnmiş, öz sahələrində tanınmış mütəxəssislər olmuş, mümkündür ki, bu vasitə ilə də mənsub olduqları dairələrdə bəhailiyə daha geniş diqqət və maraq oyatmışlar.

"Naxçıvani" adı ilə Ordubaddan başlayaraq İrana, daha sonra  Afrikaya, Avstraliya, Amerika və Avropaya qədər yayılmış bu şəcərənin tarixi ilə maraqlananları Vilayət Quliyevin "Naxçıvandan dünyaya" məqalələr silsiləsini oxumağa yönəldərək bu söhbətimizin qəhrəmanına qayıdaq.

Mirzə Ələkbərin nəvəsi, Əli Naxçıvaninin (1919-cu il sentyabrın 17-də Bakının Şüvəlan kəndində doğulmuşdur) qızı - tanınmış yazıçı, tədqiqatçı, ingilis ədəbiyyatı mütəxəssisi, bəhailiyin tarixinə, məşhur şəxsiyyətlərinə dair bədii-publisistik əsərlərin müəllifi Bəhiyyə Naxçıvani 1948-ci ilin fevralında Tehranda doğulmuş, 3 yaşında ailəsi ilə Afrikaya, Uqandanın paytaxtı Kampalaya köçmüşdür. Orta təhsilini Böyük Britaniyada, ali təhsilini Birləşmiş Ştatlarda, Massaçusets Universitetində alan Bəhiyyə xanım ingilis dilli ədəbiyyat üzrə mütəxəssis olmuş, Kanada, ABŞ, İsrail, Kipr və Belçikada, eləcə də müxtəlif Afrika ölkələrində Avropa və Amerika ədəbiyyatını tədris etmişdir, Belçikanın Lyej Universitetinin fəxri doktoru dərəcəsinə layiq görülmüşdür. Uzun illər elmi-pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı, müxtəlif ölkələrdə bəhailiyə dair mühazirələr oxumuş, sonralar isə özünü yazıçı kimi sınamışdır. İlk bədii əsəri - alleqorik səciyyəli "Xurcun, yaxud şəkk gətirənlər və axtaranlar üçün nağıl" romanı dərhal dünya bestsellerinə çevrilməklə müəllifinin təkrarsız istedadı, cəlbedici ədəbi üslubu və novator yaradıcılığı ilə Avropa miqyasında ədəbi dairələrinin diqqətini cəlb etmişdir. Bəhailiyin əsasını qoyan Babın yeganə qadın silahdaşı Tahirə Qürrətüleynin həyat və mübarizəsinə həsr olunmuş  "Çox oxuyan qadın" romanı 2007-ildə Böyük Britaniyada "ilin üç ən yaxşı kitabı" sırasına salınmışdır. İngilis dilində yazdığı bu və digər romanları fransız, italyan, ispan, rus, türk, Koreya, polyak, alman, yunan, yəhudi, Danimarka və digər dünya dillərinə tərcümə olunub. "Tayms" jurnalının Ədəbiyyat əlavəsi (“Times Literary Supplement”) onu müasir dövrün "super İran romançısı" adlandırıb.

İndi, Strasburqun ortasında ayaq saxlayaraq “Bəhiyyə Naxçıvani adı sizə nə isə deyir?” soruşan  diplomat dostumla Vilayət müəllimin yazılarından aldığım bu məlumatları bölüşürəm və onun necə sevindiyini görürəm. Belə ki, iştirak etdiyi tədbirlərin birinin proqramında "Naxçıvani" soyadına diqqət yetirmiş bu çox savadlı, ziyalı, vətənpərvər dostum Bəhiyyə xanıma yaxınlaşaraq onunla tanış olmuş, Bəhiyyə xanımın da "Azərbaycan" kəlməsini eşidərkən nə qədər şad olduğunu görmüş və beləliklə, aralarında xoş ünsiyyət yaranmışdır. İndi məndən Bəhiyyə xanımla tanış olmaq istədiyimi soruşur, Bakıdan gəlmiş azərbaycanlı bir alimin onun görüşünə gəlməsinin Bəhiyyə xanıma da xoş təsir buraxacağını bildirir. Təbii ki, istəyirəm. Bəhiyyə xanımla əlaqə saxlanır, görüş günü təyin edilir. Az sonra Bəhiyyə xanım özü dostumun telefonuna yazaraq mənim adımı bir daha təkrarlamasını xahiş edir, bir müddətdən sonra isə "bu görüşün onun üçün şərəf olacağı" kimi bir cavab göndərir. 

Ehtimal edirik ki, Bəhiyyə xanım internetdən mənim kimliyimi araşdırıb. Belə ki, təmas və əlaqələrində çox diqqətlidir.

Təyin olunan gün və saatda Bakıdan gələn bayram şirniləri, Azərbaycan çayı və bir gül dəstəsi ilə Bəhiyyə xanımın görüşünə gedirik. Bizi artıq açıq qapıda, gülər üzlə və iranlılara məxsus "xoş gəldin" ritualı ilə qarşılayır. İranlılarla uzun illər təmas təcrübəmdən Bəhiyyə xanımın bu istiqanlı və mehriban rəftarının, söylədiyi sözlərin sadəcə etiket olmayıb tam səmimi və ürəkdən gəldiyini dərhal hiss edirəm. Sonrakı bütün iki saatlıq söhbətimiz elə bu yüksək  emosional və təbii ruhda keçir.

Bəhiyyə xanımın Vilayət müəllimin məqalələr silsiləsindən xəbəri var, Bakıdakı bəhai icmasından göndəriblər, amma oxuya bilməyib, odur ki, məzmunu, xüsusilə özü haqqında nə yazdığını bilmək istəyir. Mən ümumi məlumat verirəm, dostum telefonda “525-ci qəzet”in saytındakı yazıları, şəkilləri ona nümayiş etdirir. Özü haqda yazılanları eşidərkən riqqətə gəlir, utanır, gənc qızlar ki, "ooh" deyə əli ilə üzünü örtür, həqiqətən çox təvazökardır. "Vilayət Quliyev mənim kitablarım haqda bu incəlikləri haradan bilir, necə dəqiq tutub" - deyə heyrət içindədir. Vilayət müəllimin bu əsərləri ingilis dilində oxuduğu, özünün də böyük ədəbiyyatşünas alim olduğunu söyləyirəm. Birdən ağlıma gəlir ki, onların tanışlığı üçün əsl məqamdır, izn alıb hazırda Bakıda olan Vilayət müəllimə telefon edirik. Bizim də səsli dinlədiyimiz bu dialoqun doğurduğu təsiri sözlə ifadə etmək çox çətindir. Ümid edirəm Bəhiyyə xanım və Vilayət müəllim özləri bu ilk həyəcanlı tanışlıq haqda nə vaxtsa yazarlar. Yalnız bununla kifayətlənək ki, Vilayət müəllim hazırda bu məqalələr əsasında kitab üzərində işlədiyini, onu 3-4 aya bitirmək və nəşr etmək niyyətində olduğunu bildirir. Baş tutarsa, Bəhiyyə xanımı həmin kitabın təqdimatına, Bakıya gəlməyə dəvət edir. "Oh, mütləq, mütləq!" - deyə Bəhiyyə xanım ürəkdən həm kitab, həm dəvət üçün hədsiz minnətdar olduğunu bildirir və Bakıya gələcəyinə söz verir. Bakıda yalnız bir dəfə olub. 1995-ci ildə yerli bəhai icmasının dəvətilə atası Əli Naxçıvani ilə Azərbaycana bir həftəlik səyahət edib, Naxçıvana, Ordubada da gediblər.

İngilis dilində bir kitabını isə Vilayət müəllim üçün xatirə sözləri ilə ona çatdırmağı bizdən xahiş efir.

Mən o səfərdən artıq 30 il ötdüyünü, Bəhiyyə xanımın bizim üçün ən əvvəl dünya şöhrətli yazıçı, ictimai-fəlsəfi və mədəni-əxlaqi fikir daşıyıcısı və publisist kimi, eləcə də öz ata-babasının adını daşıyan və şöhrətləndirən fəxri bir soydaşımız kimi çox dəyərli olduğunu bildirirəm. Onun bəhai inancına böyük ehtiramla yanaşdığımızı, İrandan fərqli olaraq ölkəmizdə bəhailiyin ardıcıllarının öz dinlərinə sərbəst sitayiş etdiklərini vurğulayıram. Bəhiyyə xanım eşitdiklərindən çox-çox razıdır, lakin səhhəti ilə bağlı bir problemi var, dizlərində olan ağrılara görə hərəkətləri bir qədər məhduddur. Qoltuq ağacına işarə edir, əslində əməliyyat olunmalıdır, hələ ki, fikirləşir. Amma bu qədər səmimi söhbətdən, ailəsi haqda nəşr olunacaq kitabdan və dəvətlərdən sonra artıq məhz Bakıya gəlmək üçün elə bizim qarşımızda əməliyyata qərar verdiyini bildirir.

Qeyd edim ki, Bəhiyyə xanım çox diqqətli və iti müşahidəsi olan xanımdır, maraqlandığı məsələlər haqda suallar verir. Mən Bəhiyyə xanımla farsca, dostum isə ingiliscə danışırıq. Bəhiyyə xanım mənim farscama heyrət edir, atamın Ərdəbildən olduğunu bildirirəm, amma fars dilim bu səbəbdən gəlmir, o tayda yaşayan qohumlarımla ana dilimizdə danışırıq, sadəcə ixtisasca iranşünasam. "Bəli, bəli, oxudum ki, iranşünassınız" - deyə Bəhiyyə xanım cavab verir və bizim ehtimalımızı təsdiq edir.

Bəhiyyə xanım öz hekayəsi daxil 12 novelladan ibarət fransız dilində kitabı mənə hədiyyə edir.

Britaniya vətəndaşı olan, lakin uzun illərdir ki, Fransada yaşayan Bəhiyyə xanımın mənzilində mənim artıq iranlı ailələrində çox gördüyüm məxsusi dizayn və abu-hava var, farscası çox mükəmməldir, hərçənd özü razı deyil, çünki bu dili uzun illərdir elə də işlətmir, bəlkə yalnız iranlılarla azsaylı görüşlərdə. Bəhai olduğu üçün İrana gedə bilməz, hətta bu qədər şöhrəti qarşısında.

Burada ona bir sual vermək üçün izn istəyirəm. Heyrətlənir, çünki bayaqdan çox sərbəst söhbət edirik, maraqla - "buyurun" - deyir. Onun özünü hansı "kimlikdə" hiss etdiyini soruşuram. "Oh. Nə gözəl sual!" - deyə bir daha emosional cavab verir, sonra birdən ciddiləşir və fikrə gedir... Araya bir sükut çökür. Artıq dostumla mən tam diqqət kəsilmişik. Tanışlığımızın  əvvəlində İrandan, xaricdəki iranlılardan və s. xeyli danışmışıq. Əgər indi "iranlı" desə, heç təəccüb etmərik, amma nə eşidirik... Bir qədər tərəddüdlə "yəqin ki, azəri..." deyir. Bu dəfə mən və dostum ürəkdən bir "Ooh!!!" çəkirik və bizim bu reaksiyamız qarşısında Bəhiyyə xanım, sanki bizi inandırmaq istəyirmiş kimi əlavə edir: "Mən doğulduğum İrandan 3 yaşımdan çıxmışam, ailə münasibətlərimizdən irəli gələrək fars dilini saxlasam da, bu ölkə ilə heç bir bağlantı hiss etmirəm. Bəlkə də ən müxtəlif ölkələrdə yaşadığım, işlədiyim, yaratdığım üçün, eləcə ardıcılı olduğum dinin məziyyətlərinə görə özümü dünya vətəndaşı hesab edə bilərdim, amma yox... Mən axı bilirəm ailəmin kökləri hansı torpağa bağlıdır, atam da məni o torpağa, Azərbaycana, Naxçıvana, Ordubada aparıb axı... Mən bu bağları hiss edirəm axı..."

İndi də dostumla mənim həyəcanımızı, qəlbimizi bürüyən riqqəti ifadə etməyə söz tapmıram.

Mən onun Azərbaycana olan bu bağlantısının birbaşa qan yaddaşından irəli gəldiyini düşündüyümü söyləyirəm, babasının ahıl çağında Bəhailiyin mərkəzi olan Hayfadan vətənə qayıtdığını, bütün qalan ömrünü Bakıda, Şüvəlanda yaşadığını xatırladıram. "Bəli, bəli" - deyə xeyli duyğulanmış Bəhiyyə xanım bu mövzunu məmnuniyyətlə davam etdirir, bəzən iranlı tanışları ilə söhbətlərində, xüsusilə həssas məsələlərdə fikirləri toqquşanda, onlara "mən misli şoma irani nistəm, azərbaycani, azəri həstəm" (mən sizlər kimi iranlı deyiləm, azərbaycanlıyam, azəriyəm) - deyə cavablar verdiyini bildirir.

Görüşümüz bu yüksək əhval-ruhiyyə ilə bitir, sonda qərar veririk ki, diplomat dostumuz təcili olaraq Vilayət müəllimin bu Naxçıvanilər haqda silsilə məqalələrini ingilis dilinə tərcümə edib Bəhiyyə xanıma versin və Bəhiyyə xanım da məqalələrdə yer almayan bəzi məqamlara dair bilgilərini, eləcə də atası ilə özünün 1995-ci il səfərinin təəssüratlarını Vilayət müəllimin yeni kitabı üçün ona göndərsin. Bəhiyyə xanım həmin səfərdən qayıtdıqdan sonra, hələ o vaxtlar təəssüratlarını həm öz qızı, həm də qardaşı oğlanları ilə bölüşüb, yəni əlində hazır materiallar var, sadəcə "onları səliqəyə salmaq lazım gələcək" - deyə bu işi məmnuniyyətlə görəcəyinə söz verir.

Sonda Bəhiyyə xanımın zahirən təsvirini verməyə ehtiyac qalırmı... Belə ki, orta boylu, zərif, çox məlahətli, saçlarına çal düşsə də, qadın cazibədarlığını saxlamış bu xanımın gözlərində parlayan həyat eşqini, bütün görünüşü ilə od-alov püskürən enerjisini sözlə ifadə etmək mümkün deyil. Əminəm aşağıdakı şəkillərdən az da olsa bu enerji sizə də sirayət edəcək.

Böyük ziyalımız, maarifçi və alim Vilayət Quliyevə Azərbaycanın XX əsr ictimai və dini fikir tarixinə yeni istiqamət və adlar gətirmiş Ələkbər Məmmədxan Naxçıvanilər ailəsi haqqında kitabı tezliklə bitirməsini və nəşr etməsini arzulayaq.

"Azərbaycan" adını hər dəfə böyük şövqlə çəkən və soy-kökünə bu qədər ürəkdən bağlı olan Bəhiyyə xanım Naxçıvaniyə isə - məhz Bakıya "sərbəst gəlmək və Vətən torpağına rahat qədəm qoymaq" üçün (dostumuzun zarafatyana "sizi əllərimiz üstə apararıq" sözlərinə verdiyi cavab) gedəcəyi əməliyyatın uğurla başa çatmasını və Vətən torpağına bir daha rahat qədəm qoymasını arzulayaq.