Icma.az
close
up
RU
Bizim itirdiklərimiz Onların tapdıqları... Rəvan Cavid yazır

Bizim itirdiklərimiz Onların tapdıqları... Rəvan Cavid yazır

525.az saytından verilən məlumata əsasən, Icma.az məlumatı açıqlayır.

Rəvan CAVİD

Qərb fəlsəfəsinin və ədəbiyyatının İkinci Dünya müharibəsindən sonra tapdığı "fərdin psixoloji analizi" teoremlərini Şərq İkiçayarası mədəniyyətin təşəkkülündə kəşf etmişdi. Düşünülənlərin və yazılanların əvvəlcə fərdi, daha sonra kütləvi mahiyyət daşıdığını məğriblilər dünya yaranandan bilirdi desək, şişirtmiş olmarıq. Qədim yunan fəlsəfə məktəblərinin təməlində cəmiyyətin tərbiyəsi dayanırdısa, Uzaq Şərqin rahib monastırlarında, ya da Orta Şərqin dini mədrəsələrində, hücrə məclislərində şəxsin batini tərbiyəsi əsas götürülürdü.

Yeni tarixdə, təəssüf olsun ki, siyasi və iqtisadi münaqişələrin səbəb olduğu müharibələr Şərqin təkcə şəhərlərini, tarixini viran qoymadı, həm də fəlsəfi məktəblərini də dağıntılar altında itirdi. Günümüzdə şərqlilər öz qədim məktəblərinin axtarışındadırsa, səbəbi o viran qalmış kitabxanaların arasından öz mahiyyətlərini tapmaqdır. Qərbin Şərqdən öyrəndiklərini indi bizim onlardan öyrənməyimiz tarixin ironiyasıdır. Məsələn, parapsixologiya dedikləri elm qədim şumerlərin metafizik, mifik hekayələrinin yozumları kimi şəkilləndirilir. Ya da İlk və Tək Səbəb anlayışı Musadan Məhəmmədə qədər uzun yol qət etmiş inanc sisteminin alqoritmasıdır.

Bu gün Karl Armstronq "Ərəblər Quranı köçürərkən vacib nüanslara vahidlik donunun geyindirilməsində farsların köməyi ilə Ərəbistan yarımadasındakı "falasofların" (yunan filosofları) təsiri böyük olub" yazanda çoxumuzun ağlının qarışmasına səbəb də budur. Biz Yaxın və Orta Şərqin dini tezislərini, ədəbi düşüncələrini tarixin müəyyən dövründə itirdik və beləcə hər şeyin, bütün düşüncə sisteminin "ipi"ni avropalılara ötürdük. Bunları yazarkən, Orhan Pamukun Nobel almasından sonra avropalı ədəbiyyatşünasların onun haqqında dedikləri "Orhan Pamuk bizə roman yazmağı yenidən öyrətdi" ifadələri yadıma düşür. Roman, əlbəttə, Qərb ədəbiyyatının hadisəsidir. Ancaq macərapərəstlik şərqlilərə xas düşüncə tərzidir. Roman sənəti də, bir növ, düşüncə tərzi ilə düşüncə texnikasının ahəngindən yaranan ortaq mədəniyyətdir. "Yenidən öyrətdi", yəni "təkrar etdirdi" deyəndə də onlar məhz bunu nəzərdə tuturdu.

Hazırda Amerikada və Avropada ən çox satılan poetik nümunə Ruminin "Məsnəvi"sidir. Dünyanın bestsellerlərinin mövzularına baxanda da yenə irfani izlər tapırıq. Məsələn, bir zamanların ən dəbdə olan kitabı "Sekret" ("Sirr") və Paulo Koelyonun "Kimyagər" romanı. "Məsnəvi"nin və sufiliyin hekayələri ilə dolu iki əsər. Və ya günümüzdə xərçəng xəstəliyi kimi yayılan şəxsi inkişaf və biznes kitablarının mahiyyətində də şərq təriqətlərinin motivativ söhbətləri dayanır. Misal üçün, yaxın tarixin fenomeni olan Oşo bir vaxt Tibet rahiblərinin monastırlarından "oğurladıqları" ilə yeni fəlsəfə məktəbi qurub. Ölənə yaxın bunu etiraf etmişdi. XXI əsrin dəbdə olan fəlsəfi cərəyanı - ekzistensializm. Sufiliyin yolsuzluq anlayışı ilə (sufilikdə arzuolunmayan hal kimi qiymətləndirilir) birəbir eyni mahiyyəti daşıyır. "Bunların hansı o birindən əvvəl yaranıb?" sualını vermək, təbii ki, gülməli olar. Sufilik və irfan məktəbləri, nəinki Qərbin fəlsəfi düşüncə tərzindən, hətta Şərqin səmavi dinlərindən də qocadır. Bu gün biz necə gün batan tərəfə boylanıb nəsə öyrənmək istəyirik, eynisini vaxtında onlar gün doğan tərəflərə baxıb öyrəniblər. Biz tapdıqlarımızı sandıqlara yığarkən, onlar tapdıqlarından, öyrəndiklərindən məktəblər yaradırdı. İki böyük cahan müharibəsi də qərblilərə dərs oldu. Başa düşdülər ki, kilsənin qanunları, Şərqin irfan dərsləri onları müsibətlərdən qurtara bilməyəcək. Ona görə də, səhərlər laboratoriyada atom parçalamaqla, gecələr də fəlsəfə danışmaqla keçirdilər. Əllərində olan şüşəni güzgüyə çevirməyi bacardılar. Şərq insanı isə müharibəyə tez uduzur; özünə gəlməyi üçün əməlli-başlı vaxt lazım olur.

Əslində, yuxarıdakı misallar Şərqlə Qərb fəlsəfəsinin əsas fərqləridir. Bilinməli olanı gül zənn edək. Şərqli o gülə baxar, böyüdər, qoxlayar, açmasını, solmasını, şehlənməsini gözləyər. Çürüyüb torpağa qarışana kimi gülün ətrindən, budağının tikanından dəm vurar. Ləçəyini gah yağışda, gah qarda çimizdirər. Bir gün dərib yarına versə onu, zülm-zülm ağlayar - gah yarı üçün, gah gül üçün. Qərbli isə həmin gülü qoxlayıb qurtarandan sonra onu qırar, sapına, yarpağına, ləçəyinə mikroskop altında baxar. Böyüməsini, solmasını diqqətlə izləyər. Nə vaxt qırsa, pencəyinin cibinə yaxşı görünmək üçün taxar. Baxın, fərqimiz budur. Qərblinin eksperimental istəkləri bitmir, şərqlinin isə duyğuları.

Bugünkü gündəmimizi zəbt edən süni intellektin ədəbiyyatı yox etməsi cəfəngiyyatları da qərblilərin şərqli duyğularına "xor baxması"dır, əslində. Ədəbiyyatın, fəlsəfənin mərkəzində insan dayanır. Nə gəlirsə, onun başına gəlir. Komediya, faciə, mizah insanın yaradılışından ölümünə qədər olan proseslərin cəmidir. İlk insan Yer üzünə endiriləndə necə hekayələr başladısa, son insan Yer üzündən səmaya buxarlananda da eləcə bitəcək. Yol varsa, ədəbiyyat da, onun təməlindəki bütün suallar da canlı qalacaq. Onu canlı qılansa, duyğulardır. Maşınların erasında nə qədər sönük və tənəzzüldə görünsələr də, hələ də adamlar gülür və ağlayır. Deməli, ədəbiyyat da yaşayır.

Ən son yeniliklər və məlumatlar üçün Icma.az saytını izləyin, biz hadisənin gedişatını izləyirik və ən aktual məlumatları təqdim edirik.
seeBaxış sayı:98
embedMənbə:https://525.az
archiveBu xəbər 27 May 2025 05:15 mənbədən arxivləşdirilmişdir
0 Şərh
Daxil olun, şərh yazmaq üçün...
İlk cavab verən siz olun...
topGünün ən çox oxunanları
Hal-hazırda ən çox müzakirə olunan hadisələr

TƏCİLİ: Metroya giriş bağlandı Nə baş verir?

19 Oktyabr 2025 04:03see225

Pezeşkian bu türk ölkəsinə səfər edəcək

19 Oktyabr 2025 02:00see216

Ramiz Mehdiyev İlham Əliyevə qarşı sui qəsd PLANLAŞDIRIB Sensasion iddia

17 Oktyabr 2025 22:34see214

Stəndapçı: “Uill Smit bacarmasa, Yannik Sinner rolunu oynamağa hazıram” FOTO

18 Oktyabr 2025 03:13see207

Trampdan sonra Vens də İsrailə gedir

18 Oktyabr 2025 16:58see170

Gürcüstandan çıxarılan Azərbaycan vətəndaşlarının sayı açıqlanıb

18 Oktyabr 2025 20:59see156

ChatGPT yə verilməsi qadağan edilən 8 sual SİYAHI

18 Oktyabr 2025 02:52see156

Pəncərələri qış rejiminə necə keçirtmək olar?

18 Oktyabr 2025 04:47see155

“Xocalı Balı” ilk dəfə bal yarmarkasında alıcılara təqdim olunub REPORTAJ

18 Oktyabr 2025 14:09see143

İlham Əliyevdən Xəzəryanı ölkələrə ÇAĞIRIŞ

18 Oktyabr 2025 10:48see140

Bakı metrosunda mübahisəli durum: gediş haqqı yenə dəyişəcək?

18 Oktyabr 2025 07:33see136

Çin polisinin ağıllı köməkçiləri: Təhlükəsizliyi robot itlər qoruyacaqlar

18 Oktyabr 2025 06:32see135

“Borussiya” yenə uduzdu

18 Oktyabr 2025 03:34see134

Tanınmış logistika şirkəti iflas etdi

18 Oktyabr 2025 03:04see133

Neftinin qiyməti 1 dollar ucuzlaşdı

18 Oktyabr 2025 10:51see133

Prezident ailəsi Vatikan bağlarında Fotolar Video

18 Oktyabr 2025 04:14see132

Dabaq xəstəliyi Qaxda da təsərrüfat sahiblərini çıxılmaz vəziyyətə saldı

18 Oktyabr 2025 01:37see131

Abakar Abakarov İstanbulda ölü tapıldı

18 Oktyabr 2025 19:41see128

Almaniya XİN rəhbəri: “Eurofighter”lərin Türkiyəyə göndərilməsinə müsbət baxırıq

18 Oktyabr 2025 06:28see122

Netanyahudan Rəfah keçid məntəqəsinin açılması barədə məlumata REAKSİYA

19 Oktyabr 2025 00:16see119
newsSon xəbərlər
Günün ən son və aktual hadisələri