Cəmiyyətin müdrikliyi yalnız kağız üzərindəki göstəricilərlə deyil EKSPERT DANIŞDI

“Müdriklik və akademik təhsil arasında münasibət bir çox cəmiyyətlərdə uzun illərdir müzakirə mövzusudur”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.

Kamran Əsədov sözlərinə belə davam edib: “Müasir dövrdə təhsilin insanın inkişafında əvəzsiz rolu danılmazdır. BMT-nin UNESCO təşkilatının 2023-cü il hesabatına əsasən, dünya üzrə ali təhsilli insanların sayı 1990-cı ildən bu yana iki dəfədən çox artaraq 1.2 milyard nəfərə çatıb. Bu artım həm də təhsilə olan ictimai etimadın göstəricisidir. Lakin bu rəqəmlərin çoxluğu mütləq şəkildə o demək deyil ki, hər təhsilli insan müdrikdir və ya əksinə, təhsili olmayan insan müdriklikdən uzaqdır. Bu iki anlayış bir-birini tamamlaya, lakin bir-birinin zəmanəti ola bilməz.

Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanunun 3-cü maddəsində göstərilir ki, təhsil insanın mənəvi, intellektual və fiziki inkişafını təmin etməyə yönəlmiş sistemli fəaliyyət sahəsidir. Burada “mənəvi inkişaf” anlayışı xüsusi vurğulanır və bu, bilavasitə müdrikliklə bağlı olan bir kateqoriyadır. Amma bu inkişafın yalnız formal təhsillə deyil, ailə, sosial mühit, həyat təcrübəsi və şəxsi düşüncə prosesləri ilə də formalaşdığı nəzərə alınmalıdır. Dövlətin qanunverici aktlarında müdriklik ayrıca hüquqi anlayış kimi yer almasa da, cəmiyyətin etik və sosial inkişafının təməlini təşkil edir.

Təhsil sistemləri insanlara nəzəri biliklər təqdim edir, lakin bu biliklərin insan həyatında necə tətbiq olunması, onların davranış və qərarlarında necə əks olunması müdrikliklə bağlıdır. Müdriklik, əsasən, təcrübəyə əsaslanan düşüncə dərinliyi, hadisələrə geniş baxış və sağlam mühakimə qabiliyyətidir. Bu baxımdan baxıldıqda, müdriklik ali təhsil diplomu ilə deyil, daha çox şəxsiyyətin yetkinliyi ilə ölçülür. Çox vaxt kənd ağsaqqalı, bir sənət ustası və ya ailədə hər şeyi çəkmiş bir ana formal təhsili olmayan, lakin yüksək həyat təcrübəsi və etik şüura sahib insan kimi öz ailəsinə və ətrafına yön verə bilir.

Bəzi ölkələrdə bu mövzu daha sistemli araşdırılıb. Məsələn, Finlandiya təhsil sistemində yalnız akademik göstəricilər deyil, sosial-emosional bacarıqlar da təhsil göstəriciləri kimi qəbul edilir. Orta məktəb səviyyəsində uşaqlara “yaşam bilikləri”, “dəyərlər və münasibətlər” kimi dərslər keçilir. Bu, göstərir ki, təkcə bilik deyil, həmin biliklərin necə tətbiq olunması da vacibdir. ABŞ-ın bəzi ştatlarında isə “wise reasoning” (müdrik mühakimə) tədqiqat mövzusu olaraq ali məktəblərdə psixologiya bölmələrində öyrənilir. Tədqiqatlar göstərir ki, yüksək təhsil səviyyəsi ilə müdriklik arasında mütləq korrelyasiya yoxdur.

Azərbaycan cəmiyyətində isə bu məsələ bir az fərqli şəkildə dərk edilir. Bəzən formal diplom status göstəricisi kimi qəbul olunsa da, gündəlik həyatda insanların daha çox etibar etdiyi şəxslər onların yaşadığı təcrübə və vicdanla verdiyi qərarlara əsaslanır. Xüsusilə bölgələrdə, kənd və qəsəbələrdə müdriklik anlayışı daha çox yaş, həyat təcrübəsi və insanlarla münasibətlərdə özünü göstərən davranışlar üzərindən formalaşır. Bu, bir növ sosial müdriklik modelidir. Belə insanlar heç bir hüquqi vəzifə daşımadan, cəmiyyətin qərar qəbulunda vasitəçi rolunu oynayırlar.

Müsbət tərəf ondan ibarətdir ki, bu model bir çox hallarda təhsilsiz insanların da cəmiyyət üçün faydalı, nüfuzlu və yolgöstərici ola biləcəyini sübut edir. Bu, sosial ədalətin bir formasıdır. Ancaq mənfi tərəfi isə ondadır ki, formal təhsilə lazımi qiymət verilmədikdə, elmi biliklərin və tədrisin əhəmiyyəti kölgədə qala bilər. Elmi-texniki tərəqqinin artdığı müasir dövrdə müdrikliklə bərabər bilik də şərtdir. Yalnız təcrübə ilə qərar vermək bəzən yanlış mühakiməyə gətirib çıxara bilər, xüsusən də qlobal dəyişikliklərin və yeni texnoloji mühitin yaratdığı çağırışlar fonunda.

Gələcəkdə nə dəyişəcək sualının cavabı ondan ibarətdir ki, təhsil sistemləri müdrikliyi də nəzərə alan inteqral modellərə keçməlidir. Həm sosial emosional öyrənmə, həm tənqidi düşüncə, həm də dəyərlər əsaslı təhsil proqramları genişləndirilməlidir. Azərbaycanda da məktəb və universitet proqramlarına “həyat bacarıqları”, “dəyərlər təhsili”, “empatiya və qərarvermə” kimi fənlər daxil edilməlidir. Bu, formal diplomla yanaşı, gənclərin daha geniş düşüncəli və məsuliyyətli fərdlərə çevrilməsinə səbəb olacaq.

Dəyişməli olan əsas məsələ isə cəmiyyətin müdrikliyi yalnız kağız üzərindəki göstəricilərlə deyil, insani və əxlaqi davranışlarla ölçməyi öyrənməsidir. Təhsil sistemində diplomun rolunu azaltmadan, müdrikliyə gedən yolların daha çox tanınması və qiymətləndirilməsi vacibdir. Bu balans düzgün qurulsa, həm təhsilli, həm də müdrik bir nəsil formalaşacaq”.

Ayşən Vəli