Əli Əkbər Vilayəti və Kamal Xərrrazi: Azərbaycana qarşı İran revanşizminin iki dayağı

Elə siyasətçilər var ki, zamanla birlikdə qocalır, bir də var zamanın özü ilə çürüyüb onun üfunətli çöküntüsünə çevrilənlər. Əli Əkbər Vilayəti ikinci kateqoriyadandır. O, sadəcə rəhbərin beynəlxalq məsələlər üzrə yaşlı müşaviri, yaxud "İran diplomatiyasının veteranı" deyil. O, onilliklər boyu Azərbaycana qarşı düşmənçilik xəttini ardıcıl və şüurlu şəkildə quran, bunu gah islam ritorikası, gah psevdopraqmatizm, gah da təhlükəsizlik nağılları ilə pərdələyən daşlaşmış fars şovinizminin canlı formuludur.

Vilayəti 1981-1997-ci illərdə, düz on altı il İranın xarici işlər naziri olub. Bu, faktiki olaraq xarici siyasətdə tam monopoliyadır. Ondan əvvəl də, sonra da İslam Respublikasında heç bir XİN rəhbəri bu qədər uzun müddət və bu qədər təsir imkanına malik olmayıb. Məhz həmin illərdə Tehran üçün əsas xətt formalaşdı və möhkəmləndi: müstəqil Azərbaycan təhlükədir, Ermənistan isə alətdir. Nə tərəfdaş, nə müttəfiq, məhz Arazın şimalında formalaşan türk, dünyəvi, milli layihəni cilovlamaq üçün istifadə olunan alət.

1991-ci ildə Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa edəndə, Vilayətinin rəhbərliyi altındakı İran onu tanımağa tələsmədi. Bu, təsadüf deyildi, açıq siyasi mesaj idi. Tehranda Azərbaycan Respublikasının ortaya çıxması SSRİ-nin dağılmasının təbii nəticəsi kimi yox, geopolitik anomaliya, İranın öz azərbaycanlıları üçün təhlükəli presedent kimi qəbul olunurdu. Onların sayı ən ehtiyatlı hesablamalara görə iyirmi milyondan artıqdır. Vilayəti və onun çevrəsi çox gözəl anlayırdı ki, uğurlu və suveren Azərbaycan fars mərkəzçiliyinin alternativsizliyi mifini darmadağın edir.

Vilayətinin ən biabırçı rolu birinci Qarabağ müharibəsi dövrünə təsadüf edir. İran o vaxt özünü vasitəçi, sülhməramlı, "islam qardaşı" kimi təqdim edirdi. Amma bu pərdənin arxasında son dərəcə riyakar oyun gedirdi. Məhz 1992-ci ildə, Azərbaycan tərəfi danışıqlar tələlərinə çəkiləndə, Bakı "gərginliyin azaldılması" söhbətləri ilə yuxuya veriləndə, erməni qüvvələri Şuşanı işğal etdi. Bu fakt tarixdə diplomatik xəyanətin simvolu kimi qalacaq. İran bilirdi, İran görürdü, İran susurdu. Üstəlik, məhz İran proses görüntüsü yaradaraq erməni tərəfi üçün vaxt udurdu.

Vilayəti Qafqaz istiqamətinə şəxsən nəzarət edirdi. Bu iflasın, bu faciənin, bu qanın məsuliyyəti onun da üzərindədir. Sonradan deyilən "dövrün mürəkkəbliyi" kimi bəraətlər açıq həqiqəti dəyişmir: şiə İran faktiki olaraq şiə Azərbaycana qarşı xristian Ermənistanı dəstəklədi. Bu emosional ittiham deyil, logistika, enerji və ticarət faktları ilə sübut olunmuş reallıqdır. 1990-cı illərin əvvəlində Ermənistanın xarici təchizatının təxminən qırx faizi İran ərazisi üzərindən həyata keçirilirdi. Yanacaq, elektrik enerjisi, əsas istehlak malları İrandan gedirdi, Azərbaycan isə müharibə və blokada şəraitində boğulurdu.

Məhz həmin dövrdə tam aydın oldu ki, Vilayətinin islam həmrəyliyi barədə danışdıqları sadəcə farsdır. Onun üçün islam heç vaxt dəyər olmayıb, yalnız alət olub. Əsl dəyər isə fars revanşizmi və azərbaycanlı kimliyinə qarşı dərin qorxu idi.

İllər keçdi. Dünya dəyişdi. Azərbaycan öz torpaqlarını geri qaytardı, regional gücə, əsas logistika və enerji mərkəzinə çevrildi. Amma Vilayəti dəyişmədi. Bədəni qocaldı, ideologiyası isə yerində saydı. O, hələ də Azərbaycanın istənilən güclənməsini şəxsi məğlubiyyət kimi qəbul edir, Bakı ilə Tehran arasında hər cür yaxınlaşmanı köhnə qorxu sisteminə təhdid sayır.

Onun son vaxtlar Ermənistan səfiri ilə görüşdə səsləndirdiyi, guya "ABŞ prezidenti Trampın Qafqaz planı" barədə bəyanatı dil sürüşməsi və ya diplomatik ehtiyatsızlıq deyil. Bu refleksdir. Zəngəzur dəhlizi onun üçün nəqliyyat marşrutu yox, köhnə düzənin çöküş rəmzidir. Vilayəti NATO ilə, Amerika şirkətləri ilə, "hərbi mövcudluqla" qorxudur, halbuki söhbət mülki infrastruktura, kommunikasiya xətlərinin bərpasına, Azərbaycanın Naxçıvanla birbaşa əlaqəsinə açıq yoldan gedir.

Bu qorxular reallıq fonunda xüsusilə acınacaqlı görünür. 22 iyun 2025-ci ildə ABŞ heç bir dəhliz-filansız İran obyektlərinə zərbələr endirdi. Ondan əvvəl İsrail faktiki olaraq İranın hava hücumundan müdafiə sistemini sıradan çıxardı. İran səması deşik-deşik oldu, açıq və müdafiəsiz qaldı. Əsl təhlükəsizlik problemi budur. Amma Vilayəti bu barədə susmağa üstünlük verir. Daxili auditoriyanı Zəngəzurla və Azərbaycanla qorxutmaq, öz siyasətinin strateji fiaskosunu etiraf etməkdən qat-qat rahatdır.

Və burada Vilayəti tək deyil

Vilayətinin yanında hər zaman Kamal Xərrrazi də olub və bu gün də var. İran xarici siyasətinin daha bir daşlaşmış simvolu, Bakı ilə Tehran arasında real yaxınlaşmanın daha bir prinsipial əleyhdarı. Keçmiş xarici işlər naziri, hazırda isə Strateji Beynəlxalq Münasibətlər Şurasının rəhbəri olan Xərrrazi həmişə Vilayəti ilə eyni xətt üzrə hərəkət edib. Onları üslub və intonasiya fərqləndirir, mahiyyət yox. Mahiyyət birdir: Azərbaycan məhdudlaşdırılmalı, zəiflədilməli, özgə koordinat sisteminə salınmalıdır.
Kamal Xərrrazi illər boyu "diplomatiyanın intellektualı" obrazını səliqə ilə oynayıb. Yumşaq ifadələr, ölçülüb-biçilmiş ton, guya strateji düşüncə. Amma bu fasadın arxasında Vilayəti ilə eyni məntiq gizlənir, sadəcə qocalıq pafosu və qışqırıq olmadan. Xərrrazi məhz ona görə təhlükəlidir ki, sakit danışır. O, şüar atmır, konsepsiyalar qurur. Və bu konsepsiyaların hamısı onilliklər boyu İranla Azərbaycanın yaxınlaşmasına qarşı yönəlib.

Xərrrazi 1997-2005-ci illərdə İranın xarici işlər naziri olub. Bu dövr Tehranın regional siyasətini yenidən düşünməsi üçün nadir fürsət idi. Sovet İttifaqı çoxdan çökmüşdü, Azərbaycan güclənirdi, Türkiyə və Rusiya yeni balanslar qururdu, Qərb əməkdaşlıq formatları axtarırdı. Məhz o vaxt qorxular və xəyali ağrılar məntiqindən imtina etmək olardı. Amma Xərrrazi bunu etmədi. O, Vilayətinin xəttini möhkəmləndirdi, sadəcə onu "çoxqütblülük", "regional muxtariyyət", "xarici müdaxilənin yolverilməzliyi" kimi bəzəkli terminlərlə qablaşdırdı.

Praktikada bu bir şey demək idi: Azərbaycanın hər hansı güclənməsi təhlükə sayılırdı, Ermənistanın istənilən məğlubiyyəti isə İran maraqları üçün risk kimi təqdim olunurdu. Xərrrazi ardıcıl şəkildə Bakının subyektliyini gücləndirən beynəlxalq formatlara qarşı çıxırdı. O, İranı kənarda qoyan enerji layihələrini, ilk növbədə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərini "süni" və "geosiyasi zorla qəbul etdirilmiş" adlandırırdı. Bu sözlər bu gün xüsusilə miskin səslənir, çünki məhz həmin layihələr Cənubi Qafqazı qlobal enerji arxitekturasının bir hissəsinə çevirdi, İranı isə bu sistemin kənarında qoydu.
Amma Xərrrazinin, Vilayəti kimi, əsas düşmənçiliyinin kökü diplomatiyadan da dərindədir. Bu qorxudur. İranın öz daxilindəki azərbaycanlı faktorundan qorxu. Uğurlu Azərbaycanın türk kimliyinin ikinci dərəcəli olması mifini dağıtmasından qorxu. İranın milyonlarla azərbaycanlısının sərhədin o tayında dili, mədəniyyəti və tarixi yeraltına sıxışdırılmayan bir dövlət görməsindən qorxu.

Məhz buna görə Xərrrazi "ərazi bütövlüyü" barədə elə danışır ki, guya ona təhlükə xaricdən yox, daxildən gəlir. Məhz buna görə o, İranın iştirak etmədiyi istənilən regional inteqrasiya layihəsinə bu qədər ağrılı reaksiya verir. Məhz buna görə bu gün də "NATO təhlükəsi" ritorikasını dəstəkləyir, halbuki çox yaxşı bilir: NATO-nun təzyiq göstərmək üçün nə dəhlizə, nə də marşruta ehtiyacı var. Təzyiq texnologiyalarla, sanksiyalarla, aviasiya ilə, kiber məkanla edilir. Amma Xərrrazi də, Vilayəti kimi, xəyallarla döyüşməyi üstün tutur.
Onların tandemi təsadüf deyil

Vilayəti ilə Xərrrazinin tandemi təsadüf yox, eyni məktəbin iki qanadıdır. İslam inqilabından sonra formalaşmış, amma öz travmasının hüdudlarından çıxa bilməmiş bir məktəbin. Bu çevrənin dünyası hələ də "mərkəz" və "periferiya" prinsipi ilə bölünür. Guya İran tarixdən gələn haqqla mərkəz olmalıdır, qalan hər kəs isə ona tabe olan kəmər. Azərbaycan bu sxemə sığmır. O, həddən artıq müstəqildir, həddən artıq uğurludur, həddən artıq dünyəvidir.
Məhz buna görə İran-Azərbaycan münasibətlərində hər hansı yumşalma əlaməti onlar üçün şəxsi nüfuzlarına təhlükə kimi görünür. Prezident Pezeşkianın səfərləri, yeni xarici işlər naziri Əraqçinin təmasları, ehtiyatlı praqmatizm siqnalları onların gözündə riskdir. Çünki bu, alışdıqları dünya mənzərəsini dağıdır. O mənzərəni ki, orada Azərbaycan ya zəif, ya təcrid olunmuş, ya da asılı vəziyyətdə olmalı idi.

Elə buna görə də Vilayəti Ermənistan səfirinin qarşısına çıxıb "ABŞ prezidenti Trampın Qafqaz planı"ndan danışır, sanki vaxtı geri qaytarmaq istəyir. O, İranın şimalı və Rusiyanın cənubu üçün təhlükədən söz açır, halbuki çox yaxşı bilir: Rusiyanın cənubu artıq tamam başqa məntiqlə yaşayır, İranın şimalını isə heç bir dəhliz yox, daxili səmərəsizlik, su böhranı, texnoloji gerilik və beyin axını yeyib-bitirir. O, Ermənistanda Amerika şirkətlərindən danışır, amma unudur ki, onilliklər boyu İrəvanı süni nəfəs aparatında saxlayan məhz İran olub.
Vilayəti və Xərrrazi keçmişin siyasətçiləridir. Problem ondadır ki, onlar hələ də bu günə təsir göstərirlər. Onlar həll yolu təklif etmirlər. Gələcəyi görmürlər. Onların funksiyası əngəlləmək, qorxutmaq, sabotaj etməkdir. Onlar sadə bir həqiqəti qəbul etməyə qadir deyillər: Azərbaycan İranın düşməni deyil. Azərbaycan onun qonşusudur. Amma bunu anlamaq üçün şovinizmdən imtina etmək lazımdır. Buna isə onların nə iradəsi var, nə də cəsarəti.
Azərbaycan bu gün onların razılığına ehtiyac duymur. O, siyasətini öz maraqlarına əsaslanaraq qurur və bunu uğurla edir. İran isə məcbur qalacaq: ya yeni reallığa uyğunlaşacaq, ya da ölkəni təhlükəsizliyə yox, təcridə aparan köhnə ideoloqlarını dinləməkdə davam edəcək.

Tarix dəyişməyi bacarmayanlara qarşı amansızdır. Vilayəti və Xərrrazi bu qaydanın canlı sübutudur. Onlar nə qədər desələr də, sui-qəsdlərdən, dəhlizlərdən, xarici təhlükələrdən danışsalar da, həqiqət sadə və narahatedicidir: onların dövrü bitib. Və onunla birlikdə qorxuya, yalana və imperiya fantomlarına söykənən Azərbaycana qarşı düşmənçilik siyasəti də başa çatmalıdır.

Elçin Alıoğlu