Daxil ol
Online Xəbərlər
Xəbərlər
Hava
Maqnit qasırğaları
Namaz təqvimi
Kalori kalkulyatoru
Qiymətli metallar
Valyuta konvertoru
Kredit Kalkulyatoru
Kriptovalyuta
Bürclər
Sual - Cavab
İnternet sürətini yoxla
Azərbaycan Radiosu
Azərbaycan televiziyası
Haqqımızda
TDSMedia © 2025 Bütün hüquqlar qorunur
Əli Təbrizlinin Türkçülük və ictimai siyasi görüşləri
Icma.az, Turkstan.az saytından verilən məlumata əsaslanaraq xəbər yayır.
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir
fəlsəfəsi şöbəsinin müdiri, dos., dr. Faiq Ələkbərli
I I yazı
Əli Təbrizliyə görə, artıq Türk müdrikləri bundan bir nəticə çıxarmalı Türkün milli tarix şüurunu formalaşdırmağa çalışmalıdır. Bunun üçün də, türklərin farslar, ermənilər və başqa millətlər kimi uydurma tarix, mədəniyyət yaratmağa ehtiyacı yoxdur. Sadəcə, türklər milli tarix şüurunu formalaşdırmağa və irançıların, aryançıların uydurudğu yalançı tarixi darmadağın etməlidir. Bunun üçün isə ilk növbədə, Türkün qədim zamanlardan günümüzə qədər olan tarixi yenidən və milli şüur çərçivəsində araşdırılmalı, öyrədilməlidir. Burada onun əsas məqsədi mövcud “İran tarixşunaslığı”nın uydurma tarixçilik nəzəriyyələrini darmadağın etmək, bunun əvəzində türkün əsil tarixini ortaya qoymaq idi. Özü də, Türk tarixi, Türk mədəniyyəti, Türk fəlsəfəsi başqa bir mədəniyyətin (“İran”, Çin, Yunan və b.) heç vaxt bir parçası olmayıb, hər daim özünəməxsusluğu və müstəqil inkişafı ilə seçilmişdir.
N.Nəsibli və P.Məmmədli hesab edirlər ki, “Türk kimdir?” sualına cavab verərkən Əli Təbrizlinin özü də bir çox həqiqətlərlə yanaşı, bəzən şişirtmələrə də yol vermişdir. Onlar yazırlar: ““Türk kimdir?” başlıqlı bölümdə yazar insanlığın yaranma arealının Orta Asiya, Quzey Çin, Altay dağları, Aral gölü sahilləri olduğunu iddia edir. Oddan və çaxmaqdan ilk dəfə məhz buralarda istifadə edildiyi fikrini irəli sürür. Dünya elminin onillərlə müzakirə və münaqişə etdiyi bu məsələdən sonra indiki türklərin və onların əcdadlarının yaşayış arealı, onların sayı məsələlərinə keçir. Bizim fikrimizcə, müəllif bu məsələlərə hissi yanaşır, bir sıra inanılmaz şişirtmələrə yol verir. Bununla belə, Türk törəyiş əfsanəsinin, əski Türk tarixinin izahı türkologiya elminə dayanır. Bu, İran şərtlərində cürət tələb edən iş olmaqdan başqa, həm də soydaşlarına gərəkli akademik bilgi çatdırmaq baxımından diqqəti çəkir. Əski Türk tarixinin Hunlar, Teoman, Mete, Attila kimi mövzularının incələnməsi, aşağılıq kompleksi keçirən soydaşlarının bilgi əskikliyini qapamaq baxımından çox önəmlidir. Burada diqqəti çəkən özəlliklərdən birisi də yazarın moğol mövzusundan yan keçməməsidir. Bəllidir ki, rəsmi İran tarixşünaslığında ən çox nifrət təlqin edilən moğollar İrana bədbəxtliklər gətirən əsas amil hesab edilməkdədirlər. Əli Təbrizli türk-tatar və moğolları eyni qövm hesab edir və onların qəhrəmanlıqlarla dolu keçmişini, etnoqrafik özəlliklərini qürurla təsvir edir. Yazarın oxucusuna və soydaşına verdiyi məsaj budur: rəsmi İran tarixşünaslığının iddialarının əksinə, sənin iftixar edəcəyin bir milli tarixin vardır; bu tarix İranşünaslığın bir hissəsi deyil, ümum Türk tarixinin bir bölümüdür”.[1]
Bizcə, Təbrizli əsasən heç bir şişirtməyə yol verməmiş, Türk xalqlarının ən qədim məskənlərini və yayılma areallarını əsasən doğru göstərmişdir. Eyni zamanda, o, doğru olaraq da Türk-Tatarlarla moğolların ortaq yaxınlığını görə bilmişdir.
Vaxtilə onun türkçülüyünü tənqid edən Əlirza Nabdil Oxtaya görə isə, bütün İran türklərinin birləşməsindən yana olan Əli Təbrizlinin sinfi zülmə, aryançılığa, dini mövhumata qarşı mübarizəsi yalnız bir qrup adam tərəfindən yaxşı qarşılanmışdır. Oxtay yazırdı: “Əli Təbrizli tamamilə pantürkizm mövqeyinə keçərək marksistlər və azərbaycançılarla mübarizəyə başladı və bütün İran türklərinin birləşdirlməsi ideyasını özünün şüarı elan etdi. Onun bu əks-inqilabçı şeirləri yalnız onun təsirində olan bir qrup adam tərəfindən yaxşı qarşılandı. Bu şeirlərin əks-inqilabçı xüsusiyyəti ondadır ki, o türkdilli kütlələri sinfi mübarizədən çəkinməyə, irticaçı və kapitalist yerliləri ilə birləşməyə çağırırdı. Əli Təbrizli pantürkist kimi İran tarixinin Türk soyu ilə Fars soyu arasında mübarizədən ibarət olduğuna inanırdı”. [2]
Bizcə, Oxtayın dediklərindən fərqli olaraq doğru yol tutan Təbrizli sübut etməyə çalışırdı ki, türklər ariyanların, o cümlədən farsların gelişindən bir neçə min il öncə indi İran adlanan ölkədə yaşamış və bu ərazidə bütün dövrlərdə öz damğasını ortaya qoymuşdur. Hətta, parslar Kir dövründə hakimiyyəti türksoylu madların-midyalıların əlindən alsalar da, ancaq çox keçmədən Parfiyanın dövründə türklər yenidən bu bölgədə hakimiyyətlərini bərpa ediblər.Əli Təbrizli onu da doğru göstərirdi ki, buna səbəb Türk soyunun daha güclü və böyük tarixə malik olması idi.
Ə.Təbrizliyə görə, Pəhləvilərin türkün güc və əsl-nəsəbinin göstəricisi olan Qacarların yerinə hakimiyyətə gəlməsi, əslində hakimiyyətin farslar tərəfindən zəbt edilməsi idi: “Onlar hakimiyyətə gəldikdən sonra türk-fars arası mübarizəni kəskinləşdirdilər və hərtərfli olaraq türklərin milli və mədəni mövcudluğuna son qoymağa çalışdılar. Buna görə də biz azərbaycanlı və qeyri-azərbaycanlı bütün türkləri nasionalizm bayrağı altında birləşdirərək, əvvəlcə milli zülmü aradan qaldırıb, sobra sinfi məsələni həll edəcəyik. Bizim üçün milli haqlar məsələsi ölüm-dirim məsləsidir. Bunun həllinə nail olmağın yolu isə sinfi mübarizə şüarını verən farsların siyasi təşkilatlarında (Tudə Partiyasında və b.) iştirak etmək deyil. Çıxış yolu sinif, şəhər və diyardan asılı olmayaraq bütün türklərin birləşməsidir. Hətta, Türk kapitalistləri ilə istismarçı olsa da, bir təhər yola getmək olar, onlar fars kapitalistlərdən daha yaxşıdır və hər nə olsa yenə də millidir”.[3]
Ə.N.Oxtaya görə, Təbrizlinin sayı şox da olmayan tərəfdarları və İranda pərakəndə olan başqa türkçü irqçilər anti-hakimiyyət xüsusiyyətinə malik deyil: “Onlar siyasi və sinfi şüarlardan uzaqdırlar, çünki hazırkı şəraitdə ideyalarının gerçəkləşməsinə zərbə dəyə bilər. Rejimi yumşaltmağa məcbur etmək arzusuyla onlar əxlaqi, mədəni təzyiqlər etmək yolu ilə rejimdən milli haqlarını dilənmək istəyirlər. Buna görə də rejim yarımmüstəmləkəçi təlim və tərbiyəni azərbaycanlıların yaşadığı ərazidə Azərbaycan dilinə çevirsə və bir neçə Azərbaycan dilli qəzet və jurnalın nəşrinə icazə versə, onlar arzularına çatmış olarlar”.[4]
Şübhəsiz, Oxtayın Əli Təbrizli və onun tərəfdarları, yəni türkçülərlə bağlı burada ifadə etdiyi fikirləri qəbul etmək mümkün deyil. Çünki Təbrizli və digər türkçülərin əsas məqsədi Pəhləvilər hakimiyyətindən nə isə dilənmək və bununla razılaşıb yerlərində sakit oturmaq ola bilməzdi. Xüsusilə də, Təbrizli kimi türkçülərin əsas məqsədi Türk varlığını yenidən oyandırmaq və milli dirilişə nail olmaq idi. Təbrizli yazırdı: “Bir millət gərək niyə və nədən özünü unudub qonşu ümidinə yaşasın və ya öz dili ola-ola özgə dilini özünə qablaşdırsın. Bunlardan başqa, bu qədər təcrübə, bu qədər acı-acı sınaqlar, bu qədər tarixlər boyu ədavət ilə yaşamaqlar bu zatıqırığı tanımaq üçün bəs deyilmiş. Bunlar qoyun kimi bizi əldən ələ keçiriblər. Fars şahı bizi təhvil verib fars vəzirinə, fars vəziri qaçıb bizi təhvil verib fars mollasına və fars axundu da ola bilər ki, bizi təhvil versin fars çerikinə və habelə o buna, bu ona. Çünki bunları ayrı Allah yaradıbdır”.[5]
Ümumiyyətlə, millət məsələsi ilə bağlı Təbrizli belə bir qənaətə gəlirdi ki, dünyada hər bir xalqın millət kimi formalaşması onun tarixi və mədəni şüuru ilə bağlıdır. Bu anlamda Türk xalqlarının milliyyətdən millətə keçidi özünəməxsus şəkildə baş vermişdir. Əlinin fikrincə, milli dil, ədəbiyyat, folklor, ədəb, milli hisslər, milli vicdan və bunların başında milli kültür hamısı milləti təşkil edir. Bu kimi xüsusiyyətlər də imkan vermir ki, bir millət digər millətin içində tamamilə əriyib yox olsun. Təbrizli Əli yazır: “Turklər ilə farsların din birliyi, rejim birliyi, coğrafi birliyi, iqtisad birliyi icbarən olursa da, hərgiz milli huviyyat [kimlik] və milli fərhəng birliyi, milli xüsusiyyat, və milli vicdan birliyi olamaz, cunki topraq (coğrafi) və iqtisad və rejim bir ola ola milli psixoloji, milli fərhəng və dil və ruhiyyat bir deyil və ola da bilməz. Cünki hərəsinin özünəməxsus xasiyyət, dəb, ruhiyyat, əxlaq, əsəb və hətta geni vardır. Budur ki, bütün qövmi xüsusiyyatı ayrı-ayrı olan iki millətin toprağı, iqtisadi, rejimi, ictiması bir olsa da, ancaq bu iki ayrı-ayrı olan millətləri bir millət edə bilməz və son mərhələdə hər ünsür oz əslinə qayıdar”.[6]
[1] Məmmədli Pərvanə, Nəsib Nəsibli. Fikir və əməl böyüklərimiz./Təbrizli Əli/. Bakı, Nurlar NPM, 2014, s.431-432
[2] Oxtay, Əlirza Nabdil. Əsərləri. Bakı, “Qoliot Qkup”, 2009, s.129
[3] Oxtay, Əlirza Nabdil. Əsərləri. Bakı, “Qoliot Qkup”, 2009, s.130
[4]Yenə orada, s.130
[5] Onullahi S. İranda milli məsələnin qoyuluşu// Güney Azərbaycan: Tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə (Məqalələr toplusu). Bakı, Azərnəşr, 2010, s.10
[6] Təbrizli Əli. Ədəbiyyat və miliyyət. Tehran, Atropat kitab evi, 1360, s.89
Qacar-Rus Savaşları - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri
Rəfail Tağızadə - VƏTƏN ŞƏHİDLƏRİ
Mülkədar oğlunun “Qorxulu nağıllar” kimi ömrü… - Süleyman Sani Axundov -150
Zamandan üstün ömür: İnam Ata (Asif Ata) – 90
Qacar-Rus Savaşları - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri
Əli Təbrizlinin Türkçülük və ictimai-siyasi görüşləri
Tarix kimin yanında idi? - Səttarxan, Xiyabani, yoxsa Pişəvəri?
CON QAFFARİ - 85: Hollivudda bir İÇƏRİŞƏHƏRLİ
Zamandan üstün ömür: İnam Ata (Asif Ata) – 90
Qacar-Rus Savaşları - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri
Qulamrza Səbri Təbrizinin fəlsəfi və ictimai-siyasi görüşləri
Türk dastanının qəhrəmanlarından biri-Azər Turan
Andı Vətən olanlar… - Onlar sabitlik adasının keşikçiləridir
Dildə, Fikirdə, İşdə birlik carçısı - İsmayıl Bəy Qaspıralı
REKLAM SAHƏSİ
MANŞET XƏBƏRLƏRİ
Qarabağa qayıdan köçkünlərin Bakıdakı evləri kimlərə verilir? - Rəsmi CAVAB
Su ödənişində yeni tarif – “Qiymət dəyişəcək”
“Faiz gəliri” adı ilə vəsait çıxılır – Banklar kələk gəlir?
Naxçıvana gediş-gəliş 99 il belə olacaq - Atanesyan
Ətlə bağlı XƏBƏRDARLIQ: yeni təhlükə VAR
Maşınlara etibarnamə verilməsi qüvvədən düşür?
Tramp: Ərdoğan güclü liderdir, HƏMAS ona hörmət edir"
Qarabağa qayıdan köçkünlərin Bakıdakı evləri kimlərə verilir? - Rəsmi CAVAB
Azərbaycanda da çoxarvadlıları HƏBS GÖZLƏYİR?
ABŞ bu sistemləri Kiyevə versə, nüvə ssenarisi işə düşəcək
Türk dünyasının gözü Azərbaycanda - Türk Dövlətləri Təşkilatı strateji birliyə çevrilir
“Birkart”larla bağlı mühüm dəyişiklik - Oktyabrın 1-dən qüvvəyə minib
Qacar-Rus Savaşları - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri
Su ödənişində yeni tarif – “Qiymət dəyişəcək”
Bu mövzuda digər xəbərlər:
Baxış sayı:36
Bu xəbər 07 Oktyabr 2025 10:33 mənbədən arxivləşdirilmişdir
Günün ən çox oxunanları
