Gələcək nəsillər Səməd Vurğunu oxuyarkən lüğətdən istifadə edə bilərlər Dilçidən xəbərdarlıq

"Azərbaycan dili milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən biridir. Müstəqillik dövründə onun geniş istifadəsi, əsaslı tədqiqi, ölkədə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün əlverişli zəmin yaradılıb. “Dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə dövlət dilinin hüquqi statusu, işlənməsi, qorunması və inkişafı sahəsində dövlətin əsas vəzifələri müəyyən edilib. Həmin qanuna əsasən, dövlət dilinin saflığının qorunması, dilçilik elminin nәzәriyyәsi və praktikasının inkişafı üçün müvafiq şəraitin yaradılması və tədbirlərin həyata keçirilməsi, xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan dilində təhsil almalarına, bu dildən sərbəst istifadə etmələrinə köməklik göstərilməsi dövlətin vəzifələrinə daxildir".

Bu dikirləri Redaktor.az-a açıqlamasında Filoloji Araşdırmalar və Dil Monitorinqi Mərkəzinin sədri Vasif Sadıqov Azərbaycan dilinin qorunmasından danışarkən bildirdi.

"Dövlət başçısı AMEA-nın 80 illik yubiley yığıncağındakı çıxışında deyib: "Ana dilimiz çox zəngindir və xarici kəlmələrə ehtiyac da yoxdur. Düzdür, beynəlxalq leksikon var və hər birimiz bu leksikondan istifadə edirik. Amma əgər Azərbaycan dilində əzəli bir kəlmə varsa, başqa dildən kəlməni gətirib əvəzləmək nə məqsəd daşıyır? Bu, ya səhvdir, ya təxribatdır. Hər ikisi də qəbuledilməzdir”. Deyilən neqativ halların qarşısının alınması üçün dövlət dilindən istifadəyə nəzarət edən kadrlar diqqətlə seçilməli, bu iş təsadüfi şəxslərə tapşırılmamalıdır.  2024-cü ilin may ayında bir qrup ziyalı Prezidentə müraciət edərək, ölkədə ədəbi dilin zənginləşməsi prosesini tənzimləyən ayrıca quruma ehtiyac olduğunu bildirmişdik. Çünki  hazırda bir gündə Oksford lüğətinə orta hesabla 16,5 söz daxil olur. Bu, bir ildə 6 min neologizm deməkdir. 10 ildən sonra dilimizin 60 minə yaxın alınma söz yükü altında əzilməsini istəmirik. Hazırda termin yaradıcılığı ilə ictimai əsaslarla məşğul olurlar. Amma Türkiyədə yeni sözlərlə 30 nəfərlik ştatlı işçidən ibarət bir qurum məşğul olur. İranda isə analoji sahə ilə məşğul olanların sayının 100-ə qədər olduğu bildirilir. Fikrimizcə, belə bir qurum Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin mahiyyətcə dolğunlaşması, inkişafı, zənginliklərinin qorunub saxlanması və müasirləşməyə uğurla uyğunlaşa bilməsi üçün çox gözəl imkanlar aça bilər", - deyə o vurğuladı. 

Müsahibimiz qeyd etdi ki, öz dilinin qədrini bilən ölkələrdə dilin qorunması hər zaman diqqət mərkəzində olub:

"Çünki dili taleyin hökmünə buraxmaq olmaz. Yeri gələndə inzibati rıçaqlar da işə salınmalıdır. 1635-ci ildə Fransa Akademiyası dilin istifadəsi üzrə normalar müəyyənləşdirib və onlara əməl edilməsini tələb edib. O vaxtdan Akademiya əcnəbi sözlərin dilə gətirilməsini ciddi nəzarətdə saxlayır və onların yalnız zəruri ehtiyac olanda və ildə 10-15 sözdən çox olmamaqla lüğət tərkibinə daxil edilməsini (!) tövsiyə edir.

Yenə həmin Fransada 1976-cı ildə fransız dilini ingilis dili və digər dillərin, eləcə də xarici mədəniyyətlərin həmləsindən qorumaq üçün qanun qəbul edilib. Bu ölkədə hətta NATO beynəlmiləl abreviaturu (akronimi) yoxdur, onu OTAN kimi yazırlar (Organization du traite de L’Atlantique Nord). Fransızlar əcnəbi sözlərin dilə daxil olmasına yad mədəniyyətlərin kodlarının və həyat tərzi elementlərinin yerli dilə soxulub kök salması kimi baxır və bunu qəbul etmirlər. Buna görədir ki, 1994-cü ildə Fransada əcnəbi sözlərin istifadəsini qadağan edən daha sərt qanun – Turbon qanunu qüvvəyə minib. Bu qanuna görə, hər hansı sözün fransızca ekvivalenti tapılmayınca ondan istifadə edilmir".

Dilçinin fikrincə, ana dilimizi uzaq dillərlə yanaşı, yaxın dillərin də mənfi təsirlərindən qorumaq lazımdır.

"Mərhum akademik Tofiq Hacıyevin bir fikrini xatırlatmaq istərdim: "Dillərin ayrılması irəli gedən bir prosesdir, geriyə dönmür. Vaxtilə ana dil olub, ondan ayrılmalar getməyə başlayıb. Bu, tarixi inkişafın məntiqidir. Geriyə inkişaf, əgər buna inkişaf demək olarsa, assimilyasiyadır, zorakılıqdır".
Bəzi şəxslərin cəfəng siyasi mülahizələrlə ana dilimizi başqa dillərin törəmə strukturuna çevirmək cəhdləri, dilimizdə oturuşmuş bir sıra sözlərin alınma olduğunu bəhanə edib, onları dildən çıxarmaq çağırışları zərərlidir, antimillidir, təhlükəlidir. Bu, Türkiyədə olduğu kimi, indiki nəsillə keçmiş nəsillər, ədəbi, elmi, mədəni irsimiz arasında uçurum yaratmaq deməkdir. Belə olarsa, gələcək nəsillər hətta Vaqifi, Zakiri, Səməd Vurğunu, Mirzə Cəlili oxuyan zaman lüğətdən istifadə zərurəti ilə üzləşərlər. Nəhayət, onu da unutmaq olmaz ki, dil təkcə verbal ünsiyyət vasitəsi deyil, o həm də mədəniyyətin yaşamasının spesifik üsulu, mədəni kodların formalaşması faktorudur. Burada Üzeyir Hacıbəylinin sözlərini xatırlatmaq yerinə düşərdi: “Ana dilimizə əhəmiyyət verməsək, ola bilər ki, bir gün dilimiz itər-batar, yox olar və bir millətin də ki, dili batdı, o millət özü də batar, çünki bir millətin varlığına, yaşamasına isbat-vücud onun dilidir”, - deyə Vasif Sadıqov yekunlaşdırdı.

Xədicə BAXIŞLI