Həsən bəy Zərdabiyə borcumuz Vilayət Quliyev yazır

Vilayət QULİYEV

Xalq yazıçısı, görkəmli ziyalımız Anarın mənim tərifimə ehtiyacı yoxdur.

Mənim də Bakıdan neçə min kilometr məsafədə tərif, məddahlıq yolu ilə ondan umduğum, yaxud qoparmaq istədiyim heç bir nəsnə yoxdur.

Amma etiraf etməliyəm ki, Həsən bəy Zərdabinin abidəsi barəsindəki kiçik qeydi ilə Anar müəllim Mayakovski demişkən, "jivee vsex jivıx" olduğunu, mədəniyyət və milli mövcudluq faktlarına ayıq, vətənpərvər, qədirşünas münasibət bəslədiyini, çoxlarının laqeydlik və ətalət hissi ilə, sanki elə belə də olmalı imiş düşüncəsi ilə yanından keçib getdiyi kiçik, amma mühüm hadisəyə dəlisov gəncliyə xas çılğın və tələbkar münasibət sərgilədiyini ortaya qoydu.

Söhbət Həsən bəyin abidəsinin yerindən gedir.

Deməli, 1903-cü ildə xalq müəllimi, yazıçı Süleyman Sani Axundov Şuşaya gedən çadralı, çarşablı qadın qohumlarını Bakı dəmiryol vağzalından Yevlaxa yola salırmış. Təbii ki, onlara xanımlar üçün nəzərdə tutulan ikinci dərəcəli vaqona bilet də alıbmış. Amma vaqonun girəcəyində yaxasına 33 №-li tanınma nişanı taxmış, çox güman aclıq və ehtiyacın daxili Rusiyanın hansısa quberniyasından  Bakıya gətirdiyi rus qatar bələdçisi "Hara soxulursan?" - deyə harın, qudurğan bir əda ilə xalq müəlliminin yolunu kəsmişdi. Süleyman bəy biletləri göstərib "Xanımları yerlərinə ötürürəm" -cavabını verəndə mujik həyasızcasına "Sən bunlara xanım deyirsən?" - sözləri ilə xoşbəxtlikdən rus dilini bilməyən və söhbətin nədən getdiyini anlamayan qadınların vaqona keçmələrinə imkan verməmişdi. Uzun mübahisədən sonra məsələ həllini tapsa da, bütün varlığını təhqir edən bu hadisə uzun müddət Süleyman Saninin yadından çıxmamışdı. Sonralar çinlilərin öz ölkəsində miskin, həqir, hüquqsuz vəziyyətindən bəhs edən bir hekayəsinin süjetinə çevrilmişdi.

Qələm dostundan bu hadisəni eşidən Əhməd bəy Ağayev hər sətri qəzəb və hiddətlə dolu bir məqalə yazmış, Əlimərdan bəy Topçubaşovun redaktorluğu, Həsən bəy Zərdabinin idarəçiliyi ilə çıxan "Kaspi" qəzetində dərc etdirmişdi.

Demək istədiyim nədir? Bu fədakar insanlar rusların, onların əlaltısı olan ermənilərin və s. neft iyinə gələn digər çağırılmamış qonaqların Azərbaycan türkünü vətənində "inorodets", "inoverets" adlandırdığı, təhqiramiz tonda "Zaqafqaziya tatarı", "musulmanin", hətta "persiyanin" dediyi, ələ salaraq "maşadi" deyə çağırdığı bir vaxtda millətin şərəf və heysiyyətini qorumaq, ona həqiqi düşmənlərini göstərmək işindən bir an da geri çəkilməmişdilər.

Bu məsələdə Zərdabinin xidmətləri ölçüyəgəlməz olmuşdu.

Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti çətin və qanlı mübarizədən sonra yalnız 1918-ci ildə öz dövlətinin təbii, tarixi paytaxtı kimi Bakıda bərqərar ola bilmişdi. Baş şəhərimizin yalnız dünyanın "neft paytaxtı" deyil, Azərbaycan dövlətinin, hər bir azərbaycanlının iqtisadi, mədəni, hətta siyasi paytaxtı olması uğrunda uzaqgörən, məqsədyönlü mübarizəni isə ilk dəfə Həsən bəy hələ XIX əsrin 80-ci illərində, həm də təkbaşına  başlatmışdı. On ilə yaxın müddət ərzində Bakı dumasında millətinin yorulmaz, tələbkar, cəsur haqq səsinə çevrilmişdi. Düzlük və ədalət mücəssəməsi olmuşdu. Bakını istədikləri şəkildə "fırlatmaq" istəyən erməni neft maqnatlarına - mantaşevlərə, lianozovlara, qukasovlara, mirzoevlərə təkbaşına meydan oxumuşdu. Onu tam əsasla Bakını azərbaycanlıların yaşadığı, öz milli-mədəni institutlarına malik olduğu, idarə və təmsil etdiyi bir şəhərə çevirmək uğrunda hərəkatın lideri, öndəri adlandırmaq mümkündür. 1907-ci ilin noyabrında on minlərlə insanın iştirakı ilə keçirilən dəfn mərasimində dönə-dönə vurğulandığı kimi, Bakıda ən ali imarətlərdən birinə, hətta bir neçəsinə sahiblənmək imkanı olsa da, heç vaxt özünü düşünməmişdi. "Neft və milyonlar" səltənətinin kimliyindən asılı olmayaraq yalnız bir qrup sərvət sahibi deyil, bütün soydaşları üçün yaşamalı bir məmləkətə, çevrilməsi davasını aparmış, bu yolda sona qədər əlindən gələn hər şeyi etmişdi. 

Teatr yaratmışdı.

Qəzet çap etmişdi.

Məktəb açmışdı.

Xeyriyyə cəmiyyəti qurmuşdu.

Məqalələr, kitablar yazmışdı.

Yəni yaşadığı şərəfli həyat, gördüyü böyük işlər sayəsində ölümdən sonra ömrünü heykəl kimi, rəmz və abidə kimi vətəninin ən layiqli guşəsində yaşamağı haqq eləmişdi.

Anar müəllimin işgüzar təklifi ilə müqayisədə ola bilsin ki, patetikaya, pafosa vardım. Amma nəticə etibarı ilə mahiyyət dəyişmir.

Sarayevo, 10 dekabr 2025-ci il