İqtisadi diversifikasiya indeksi: Dayanıqlı inkişafın ölçüsü (TƏHLİL)

Saleh Məmmədov,

Professor

***

İqtisadi diversifikasiya, ölkələrin yalnız məhdud sayda sənaye və ya mallara asılılığı azaltmaq üçün mühüm bir inkişaf strategiyasıdır. İqtisadi Diversifikasiya İndeksi (İDİ) iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlar və fəaliyyətlər üzrə nə dərəcədə genişləndiyini qiymətləndirən kəmiyyət vasitəsidir. Bu materialda İDİ-nin əhəmiyyətini, metodologiyasını, qlobal tendensiyaları və təsirlərini araşdırılır.

Təəssüflər olsun ki, ölkəmiz üçün bu indeks milli təhlükəsizlik üçün qorxunc problemlər yarada biləcək bir vəziyyətlə gəldiyindən SOS siqnalı vermək qərarına gəldim.

İqtisadi diversifikasiya indeksi anlayışı

İDİ iqtisadiyyatın müxtəlifliyini qiymətləndirərək, sektoral, məhsul və ticarət tərəfdaşları üzrə balansı ölçür. Yüksək İDİ göstəricisi şaxələndirilmiş, sabit iqtisadiyyatı, yüksək və təhlüksiz inkişaf perspektivini göstərir, aşağı İDİ isə məhdud sayda sektora və ya məhsula güclü asılılığı , milli iqtisadiyyatın bir və ya bir qrup məhsulladan tam asılılığını göstərir. Bu indeks istehsal, ticarət və dövlət gəlirlərinin diversifikasiyasını əhatə edərək iqtisadi dayanıqlığın tam mənzərəsini təqdim edir.

İqtisadi diversifikasiyanın əhəmiyyəti

İqtisadi sabitlik: Diversifikasiya edilmiş iqtisadiyyatlar xammal qiymətlərindəki dəyişikliklər və ya qlobal maliyyə böhranları kimi xarici təsirlərdən daha az təsirlənir. Məsələn, diversifikasiya edilmiş gəlir mənbələrinə malik ölkələr COVID-19 pandemiyasının iqtisadi təsirlərini daha yaxşı idarə edə bildilər. Azərbaycanda böyük miqdarda ehtiyyatlar olmasa idi çox ciddi problemlərlə üzləşmək qaçınılmaz olacaq idi.

Dayanıqlı inkişaf: Diversifikasiya innovasiyanı və sənayeləşməni təşviq edərək uzunmüddətli iqtisadi artımı təmin edir. Həmçinin, müxtəlif sektorlarda məşğulluq imkanları yaradır və sosial-iqtisadi sabitliyə töhfə verir.

Qlobal rəqabətlilik: Diversifikasiya edilmiş iqtisadiyyat qlobal bazar dinamikalarına daha yaxşı uyğunlaşır və qlobal dəyər zəncirlərinə inteqrasiyanı artırır. Zəif diversifikasiya isə ölkəni daimi əsarət təhlükəsi altında saxlayır.

Azərbaycan İDİ görə dünyanın təhlil olunan 112 ölkəsi arasında sondan əvvəlki – 111-ci yerdə məskunlaşmışdır. Daimi dünyada rekord birinci ən zəif yerləri tutan Nigeriya, Niger, Efiopiya kimi “lider” ölkələrdən də geri qalır, bir yalnız Anqoladan- irəlidədir. (bax Cədvəl 1).

İqtisadi diversifikasiyada qlobal tendensiyalar

İnkişaf etmiş ölkələr: ABŞ, Almaniya və Yaponiya kimi ölkələr yüksək İDİ göstəricilərinə malikdir, çünki onların geniş sənaye bazaları və diversifikasiya edilmiş ticarət və ixracat portfelləri var.

İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələr: Çin, Hindistan və Braziliya kimi ölkələr texnologiyaya, infrastruktura və təhsilə sərmayə qoyaraq diversifikasiyada irəliləyiş əldə ediblər. Amma regional və sektoral balanslı artım baxımından hələ də çətinliklər qalır.

Resurslardan asılı ölkələr: Səudiyyə Ərəbistanı, Venesuela və Nigeriya kimi təbii sərvətlərlə zəngin ölkələr zəif İDİ göstəricilərinə malikdirlər. Onların qaz və neft kimi xammallara asılılığı iqtisadi qeyri-sabitliyə səbəb olur.

Az inkişaf etmiş ölkələr (AİÖ): AİÖ-lər məhdud maliyyə, texnologiya və ixtisaslı işçi qüvvəsinə çıxış səbəbindən diversifikasiyada maneələrlə üzləşirlər. Azərbaycan diversifikasiya indeksinə görə dünya ölkələri içərisində ən riskli vəziyyətdə yerləşir. Bu vəziyyət nə qədər paradoksal görünsə də müstəqillik dövründə pik dövrünə çatmışdır. Bir əsrdən çox bundan əvvəl, yəni 1913- cü ildə 2100 minlik Azərbaycan əhalisinin 240 min sənaye işçisi (sənayedə işçi yeri) var idi. Amma hazırda əhali sayının təxminən beş dəfə artmasına baxmayaraq sənayedə işçi yerlərinin sayı 20 min azdır, 10200 min əhalinin cəmi 220 min sənaye işçisi var. Hətta Sovet dövründə, 1990- cı ildə bundan iki dəfə çox sənaye fəhləsi var idi, nəhən ağır sənya, maşınqayırma, metallurgiya, yüngül və yeyinti sənaye obyektləri, 70-dən çox sənaye elmi istehsalat birlikləri fəaliyyət göstərirdi, hətta dünyada nadir olan çip istehsalı var idi. Bu gün bu qədər sənaye potensialından əsər əlamət qalmayıb, çoxsaylı sənaye elmi tədqiqat ocaqları, konstruktor büroları, elmi labarotoriyalar bağlanmışdır. Elm, təhsil, səhiyyə, texniki silahlanma göstəriciləri 2-20 dəfə aşağı düşmüşdür. Ölkə iqtisadiyyatı tamamilə yalnız yanacaq hasilat sənayesinin ümidinə qalmışdır. Eyni ilə ixracat asılılığı və ixrac diversifikasiya indeksində özünü göstərir. 2017-ci il Beynəlxlaq valyuta fondunun çıxardığı ixrac diversifikasiya indeksinə görə Azərbaycan (6.01, Eriteria isə 6.14 balla sonuncu yerdə) Respublikası sonddan ikinci yer tutmuşdur, bu rəqəm asılılıqda ilk yerləri tutan Qabon, Nigeriya, Küveytdən də geri qalır.

Problemlər və imkanlar

Təbii sərvətlərlə zəngin ölkələr resurs asılılığını azalda bilmir, buna görə də diversifikasiyanı həyata keçirmək çətin olur. Siyasi qeyri-sabitlik və zəif idarəetmə diversifikasiya strategiyalarının həyata keçirilməsinə mane olur. Hökümətlərin işinin səmərəlilik indeksi Azərbaycan da içərisində olmaqla bütün aşağı diversifikasiya indeksi sıfırın altındadır, yəni mənfi qiymətləndirmə diapazonunda yerləşir. -2.5 (ən aşağı) və + 2.5 (ən yuxarı) arasında qiymətləndirmə indeksi çərçivəsində Azərbaycan üzrə son illərin göstəricisi -0.03 olmuşdur.

İmkanlar isə sonsuzdur. Rəqəmsal transformasiya və texnoloji yeniliklər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə diversifikasiya üçün yeni imkanlar yaradır.Regional ticarət sazişləri və beynəlxalq əməkdaşlıq bazara çıxışı asanlaşdıra bilər. İDİ siyasətçilərə zəif tərəfləri müəyyənləşdirmək və potensial sektorlara sərmayələri prioritetləşdirmək üçün vasitə kimi xidmət edə bilər. İnnovasiyanın təşviqi, infrastrukturun təkmilləşdirilməsi və təhsil bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi iqtisadi diversifikasiya üçün əsas strategiyalardır. Həmçinin, beynəlxalq əməkdaşlıq və təcrübə mübadiləsi struktur maneələrin aradan qaldırılmasında dəstək ola bilər. Qeyri-neft sənayesi kimi süni intellect sənayesi, proqramlaşma industriyası, electron, rəqəmsal sənaye, yeni planetlərin resurslarının mənimsənilməsi iqtisadi diversifikasiya üçün tükənməz mənbələr təqdim edir. Olduqca böyük valyuta-qızıl ehtiyyatları, digər gəlirlər, transit potensialı (ölkə Şərqlə Qərb, Şimalla Cənub arasında tək və əvəzolunmaz keçid məkanına çevrilmişdir) iqtisadi diversifikasiya üçün yeni üfüqlər açır.

Nəticə

İqtisadi Diversifikasiya İndeksi iqtisadi dayanıqlığı və artımı başa düşmək və inkişaf etdirmək üçün mühüm bir alətdir. İnkişaf etmiş ölkələr diversifikasiya imkanlarından faydalanır, amma resurslara asılı və ən az inkişaf etmiş ölkələr çətinliklərlə qarşılaşır. Bu çətinliklərin həlli və mövcud imkanlardan istifadə ölkələrə davamlı inkişaf və qlobal rəqabət qabiliyyətini artırmağa kömək edəcək. Qlobal iqtisadiyyat inkişaf etdikcə, iqtisadi diversifikasiya dayanıqlı iqtisadiyyat üçün əsas göstərici olaraq qalacaq.

Cədvəl 1. Ölkələr üzrə iqtisadi diversifikasiya indeksi.

MİA.AZ