İşarə dilinin danışanları: bir jest bir cümlədir

Hər il sentyabrın 23-ü Beynəlxalq İşarə Dilləri Günü kimi qeyd olunur

Beynəlxalq Karlar Federasiyasının məlumatına görə, bütün dünyada 72 milyona yaxın eşitmə qüsurlu insan var. Bu insanların 80 faizi inkişaf etməkdə olan ölkələrdədir. Bu insanlar 300 müxtəlif jest dilindən istifadə edirlər. Jest dilləri danışıq dilindən fərqlənən və fikirləri tam əhatə edən təbii dil sayılırlar. Bundan başqa, kar insanların beynəlxalq tədbirlərdə, səfərlərdə və şəxsi ünsiyyət zamanı istifadə etdikləri ümumi beynəlxalq jest dili var. Həmin dil eşitmə qüsurlu insanlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsidir və məhdud leksikona malik olmaqla yerli dillər kimi mürəkkəb deyil.

Jest dillərindən istifadə Əlillərin Hüquqları üzrə Konvensiyada tanınır və dəstəklənir. Sənəddə göstərilir ki, onlar danışıq dilləri statusuna malikdir və təşkilata üzv dövlətlər jest dillərinin öyrənilməsinin asanlaşdırılması, həmçinin karların icmalarının dil eyniliyinin inkişafına dəstək verməlidirlər.

İşarə dili sadə danışıq sözlərindən kənara çıxan hərtərəfli və ifadəli ünsiyyət vasitəsidir. O, ilk növbədə, mesajları çatdırmaq üçün əl jestləri, üz ifadələri və bədən dilini özündə birləşdirən vizual-manual bir ünsiyyət vasitəsidir. Bu ünsiyyət üsulu sadəcə işarələr silsiləsi deyil, danışıq dillərindən fərqli olaraq özünəməxsus qrammatikası və sintaksisi olan zəngin bir dil sistemidir. İşarə dilində bir jest bir sözü və ya mürəkkəb cümləni təmsil edə bilər.

Dilçilər tərəfindən tam və təbii dil kimi tanınan işarə dili danışıq dillərində olan dərinliyi və mürəkkəbliyi təcəssüm etdirir. Bu tanınma onun təkcə kar və zəif eşidən cəmiyyət üçün ünsiyyət vasitəsi kimi deyil, həm də dil müxtəlifliyinin və mədəni zənginliyin mühüm aspekti kimi əhəmiyyətini vurğulayır.

İşarə dilinin quruluşu danışıq dillərindən əsaslı şəkildə fərqlənir, öz qrammatikası və sintaksisi var. O, xətti tərzdə deyil, çoxölçülüdür. Əl formalarının, hərəkətlərin, üz ifadələrinin birləşməsindən istifadə edilir. Bu mürəkkəb struktur birdən çox fikrin eyni vaxtda ötürülməsinə imkan verir ki, bu da işarə dilinin qrammatikasına xas xüsusiyyətdir. Bu elementlərin dərinliyi və mürəkkəbliyi dilçilərin işarə dilini tam və təbii dil kimi tanımağa, onun zəngin, müstəqil dil sistemi statusunu təsdiqləməsinə səbəb olmuşdur.

İşarə dili danışıq qabiliyyəti olmayan insanların başqaları ilə qarşılıqlı əlaqədə ünsiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. İşarə dilində üz ifadələri danışığın tonunu, emosiyasını çatdırmaq üçün vacibdir. Məsələn, qaldırılmış qaş və ya xüsusi ağız forması danışıq dillərindəki intonasiya kimi işarənin mənasını tamamilə dəyişə bilər. Bədən dili də mühüm rol oynayır, bədənin mövqeyi və hərəkəti söhbətə kontekst və dərinlik əlavə edir. Bundan əlavə, işarə dilindəki jestlər şifahi dilin məhdudiyyətlərini aşan güclü ifadə vasitəsidir. Məsələn, tək, yaxşı ifadə olunmuş jest sevinc və həyəcandan tutmuş mürəkkəb fəlsəfi anlayışlara qədər bütün hissləri və ya fikirləri ifadə edə bilər.

İşarə dilinin ayrılmaz hissəsi barmaqların iştirakı ilə əl əlifbalarından istifadə etməkdir. Bu, yazılı əlifbanın ayrı-ayrı hərflərinə uyğun gələn əl hərəkətlərindən istifadə etməklə sözlərin və adların barmaqla yazılış üsuludur. İşarə dilinin bu aspekti xüsusi adların, texniki terminlərin və ya müəyyən işarəsi olmayan hər hansı sözün yazılmasında əhəmiyyətlidir.

Əl əlifbası, xüsusilə də işarə dili ilə danışıq dilinin üst-üstə düşdüyü hallarda, daha aydın ünsiyyətə imkan verən kar və eşitmə qabiliyyətinə malik icmalar arasında körpü rolunu oynayır. Məsələn, Amerika İşarə Dilində (ASL) ingilis əlifbasının hər hərfi uyğun əl formasına və hərəkətinə malikdir. Eynilə, British Sign Language (BSL) ingilis əlifbası ilə uyğunlaşan iki əlli əl əlifbasından istifadə edir.

18-ci əsrə qədər işarə dili daha rəsmi şəkildə, xüsusən də Avropada inkişaf etməyə başlayıb. İşarə dillərinin genişlənməsi və standartlaşdırılması bütün dünyada karlar üçün məktəblərin yaradılması ilə daha da təkan verdi. Bu qurumlar Fransada LSF və Birləşmiş Krallıqda İngilis İşarət Dili (BSL) kimi işarə dillərinin inkişafında və yayılmasında mühüm rol oynayıblar. Bundan əlavə, 1817-ci ildə qurulan Amerika Karlar Məktəbi (ASD) Amerika İşarət Dilinin (ASL) inkişafında mühüm rol oynadı.

Azərbaycan jest dili Azərbaycanda yaşayan kar və eşitmə qabiliyyəti zəif insanların ünsiyyəti üçün rus işarə dili ilə yanaşı istifadə olunan, öz lüğət və qrammatikasına malik milli dil sistemidir. Azərbaycan işarə dilinin qrammatikası Azərbaycan şifahi dilinin qrammatikasından çox fərqlidir. Azərbaycanda təxminən 31 000 eşitmə və danışma məhdudiyyətli insan var. 11 aprel 2025-ci ildən etibarən Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan işarət dili rəsmi statuslu dildir. Televiziyalarda işarət dilinin tətbiqi yalnız dövlət büdcəsi hesabına maliyyələşən, habelə ictimai yayımçı statusuna malik olan ümumölkə yerüstü televiziya yayımçıları üçün nəzərdə tutulub. Azərbaycanda dilin rəsmi statusu və dəstəyi yoxdur, nəticədə bu ölkədəki karların informasiya, o cümlədən rəsmi sənədlərlə bağlı məlumat əldə etməsi çətinləşir . Azərbaycanda təxminən 31 min kar olsa da (məlumatlar 2009-cu ilə olan məlumatlardır), əksəriyyəti linqvistik təsnifata görə təcrid olunmuş rus işarə dilindən istifadə edir .

Lalə Mehralı

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “fikir, söz və məlumat azadlığının, plüralizmin inkişaf etdirilməsi ” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb