Kamran Əsədov: “Oxu anlama zəifliyi şagird uğursuzluğunun əsas səbəbidir”

“İbtidai təhsildən sonra uşaqların 40–50 %-nin təhsildə çətinlik çəkməsi bir təsadüfi rəqəm deyil, sistemin struktur, pedaqoji və sosial problemlərinin kəsişmə nöqtəsidir. Bu göstərici yalnız fərdi öyrənmə çətinliyinin deyil, məktəb mühitindən tutmuş kurikulumun həcm və məzmununa, müəllim hazırlığından ailə faktorlarına qədər geniş spektrdə sistemin siqnalıdır”.
Bunu Demokrat.az-a açıqlamasında tanınmış təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.
O əlavə edib ki, bu, tək-tək şagirdlərin problemi yox, ümumi təhsil sisteminin dayanıqlılığı ilə bağlı ciddi xəbərdarlıqdır:
“Apardığım təhlil nəticələrinin göstərdiyi əsas səbəb ibtidai təhsil ilə ümumi orta təhsil arasında real pedaqoji keçidin olmamasıdır. Bir tərəfdən ibtidai siniflərdə öyrənmə daha çox baza bacarıqları üzərində qurulur – oxu, yazı, ilkin riyazi düşüncə, məntiq, sadə təfəkkür əməliyyatları. Digər tərəfdən 5-ci sinifdən etibarən kurikulumun kəskin ağırlaşması, fənlərin sayının artması, abstrakt düşünmə tələb edən mövzuların sürətlə verilməsi şagirdlərin böyük hissəsi üçün keçidi çox sərt edir. Statistik müşahidələr göstərir ki, 5-ci sinifdə “oxu-anlama” bacarığını tam formalaşdırmayan uşaqların 76 %-i riyaziyyat və fənn üzrə çətinliklərlə üzləşir; oxu bacarığı zəif olan şagirdlərin təxminən 60 %-i 7-ci sinifə qədər nəticələrini geriyə aparır.  Əsas səbəblərdən biri ibtidai təhsildə “oxu və anlama” bacarığının lazımi səviyyədə formalaşmamasıdır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, Finlandiya, Estoniya, Polşa kimi PISA-da yüksək nəticə göstərən ölkələr ibtidai siniflərdə ən kritik bacarıq kimi məhz anlama mərkəzli oxunu inkişaf etdirir. Azərbaycan məktəblərində isə ibtidai mərhələdə bu bacarıq qeyri-bərabər şəkildə formalaşır, bölgələr üzrə fərqlər çox böyükdür və bu, xüsusilə 5-ci sinifdən etibarən şagirdlərin “fənn yükü altında əzilməsinə” səbəb olur”. 
Ekspert qeyd edib ki, anlama bacarığı zəif olduqda şagird riyaziyyatı, biologiyanı, tarix mətnlərini, hətta ən sadə tapşırığı belə dərk etməkdə çətinlik çəkir:
“Bu problem zəncirvari şəkildə bütün fənlərə yayılır. Digər sistem problemi kurikulumun həcminin yaş mərhələsinə uyğun olmamasıdır. 5-ci sinifdə fənlərin sayı birdən-birə artır, alt sinifdən çıxan şagird birdən 9–11 müəllim, 9–11 dərslik və tam fərqli nizam-intizam tələbləri ilə üzləşir. Təhlillər göstərir ki, bu keçid mərhələsində “adaptasiya mexanizmləri” zəifdir – nə məktəbdaxili psixoloji xidmət effektivdir, nə də müəllimlər peşəkar hazırlıq baxımından şagird keçid psixologiyasına uyğunlaşdırılıb. Türkiyə, Koreya, Sinqapur kimi ölkələrdə ibtidai–orta keçid üçün xüsusi inteqrasiya proqramları var, dərs yükü yüngülləşdirilir, fənlər mərhələli şəkildə artırılır, müəllimlərin “keçid sinfi pedaqogikası” üzrə mütləq təlimləri keçirilir. Bizdə isə keçid şagirdin üzərinə düşür, sistem hələ də adaptasiya mərhələsi üçün kompensasiya mexanizmi yaratmayıb. Müəllim hazırlığı da bu məsələdə kritik amildir. Azərbaycanın ibtidai sinif müəllimlərinin böyük hissəsi öz fənnində peşəkar olsa da, “oxu-anlama”, “kritik düşüncə”, “müasir riyazi yanaşmalar”, “diferensial tədris” kimi bacarıqlar üzrə bərabər səviyyədə deyillər. Bu bərabərsizlik 4-cü sinfə qədər görünməsə də, 5-ci sinifə keçiddə özünü kəskin göstərir. Ümumtəhsil mərhələsində isə bəzi fənn müəllimlərinin pedaqoji metodikası hələ də ənənəvidir: izah–şərh–ev tapşırığı. Bu isə sistemin yükləndiyi nöqtədə şagirdin adaptasiyasını daha da çətinləşdirir. Təhlil göstərir ki, müəllim hazırlığındakı heterogenlik ibtidai–orta keçiddə şagird uğursuzluğunun əsas səbəblərindəndir”.
Onun sözlərinə görə, sosial faktorlar da bu problemi dərinləşdirir:
“Ailələrin böyük hissəsi ibtidai siniflərdə övladlarının təhsilinə nisbətən daha çox diqqət göstərir, amma 5-ci sinifdən etibarən ailə dəstəyinin keyfiyyəti və miqdarı azalır. Bu, xüsusilə kənd və aztəminatlı ailələrdə kəskin özünü göstərir. Uşağın evdə oxu mühiti olmursa, valideyn məktəb proqramını anlamırsa, şagirdin 5–7-ci siniflərdə uğur ehtimalı xeyli aşağı düşür. Statistik müşahidələr göstərir ki, evdə kitab olmayan şagirdlərin orta nəticəsi kitab olan ailələrdən təxminən 60 bal aşağı olur. İbtidai təhsildən sonra bu sosial fərq daha da genişlənir. Bu problemin təhsil sistemi üçün yaratdığı fəsadların təhlili göstərir ki, nəticələr çoxşaxəlidir. Birinci fəsad “zəncirvari uğursuzluq effektidir”: 5-ci sinifdə çətinlik çəkən şagird 7-ci sinifdə motivasiyasını itirir, 8–9-cu sinifdə davamiyyət zəifləyir, nəticədə 40–50 %-lik boşluq 9-cu sinfin sonunda real təhsil tərk etmə riski yaradır. Bu, həm akademik nəticələri aşağı salır, həm də əmək bazarına hazır olmayan gənclərin sayını artırır. İkinci fəsad “dərin öyrənmə boşluğudur”. Riyaziyyat, fizika, kimya kimi fənlər 6–8-ci sinifdə başlanğıc anlayışlar üzrə öyrədilir; bu mərhələdə zəif təməl olan şagird 10–11-ci sinifdə yüksək nəticə göstərə bilmir, ali təhsil üçün rəqabət qabiliyyəti azalır. Üçüncü fəsad psixoloji aspektdir: şagird özünəinamı itirir, məktəblə arasında mənfi emosional bağlılıq formalaşır, bu isə sosial problem kimi uzunmüddətli təsir göstərir”.
K.Əsədov diqqətə çatdırıb ki, iqtisadi təsir də az deyil:
“40–50 %-lik şagird kütləsinin təhsildə geridə qalması ölkənin insan kapitalı potensialını aşağı salır. Bu göstərici ali təhsilə keçid faizini azaldır, peşə təhsilinə yönələnlərin hazırlıq səviyyəsini zəiflədir və gələcəkdə əmək bazarının yüksək ixtisaslı kadrlara olan tələbatı ilə təklif arasındakı boşluğu artırır. İnsan kapitalı iqtisadi inkişafın əsas motorudur; təhsildə yaranan bu boşluq iqtisadi rəqabət qabiliyyətini məhdudlaşdırır. Bu problemin fonunda Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə atdığı addımlar müsbət və strateji əhəmiyyət daşıyır. Rəqəmsal Məktəb platformasının genişləndirilməsi, ibtidai siniflər üçün yeni qiymətləndirmə modelləri, 5-ci sinif keçidində diferensial dəstək proqramlarının hazırlanması, müəllim hazırlığında sertifikasiya prosesinin gücləndirilməsi və psixoloji xidmətin genişləndirilməsi bu çətinliyin azaldılması üçün vacib addımlardır. Nazirliyin problemi açıq şəkildə etiraf etməsi və bu istiqamətdə statistika əsaslı siyasət yürütməsi doğru yanaşmadır. Bu, sistemdə real dəyişiklik üçün əsasdır.
Hesab edirəm ki, ibtidai sinifdən sonra 40–50 % uşağın təhsildə çətinlik çəkməsi pedaqoji keçidin kəskinliyi, kurikulumun yüklülüyü, sosial bərabərsizliyin təsiri, müəllim hazırlığındakı heterogenlik və ailə dəstəyinin qeyri-bərabərliyi ilə bağlı kompleks problemdir. Bu problemin fəsadları uzunmüddətli akademik və sosial təsirlər yaradır və insan kapitalının keyfiyyətini zəiflədərək ölkənin iqtisadi inkişaf potensialını məhdudlaşdırır. Dəyişməli olan ibtidai–orta keçidin yumşaldılması, oxu-anlama bacarığının gücləndirilməsi, kurikulumun yaş səviyyəsinə uyğunlaşdırılması və sosial dəstək mexanizmlərinin genişləndirilməsidir. Dəyişəcək olan isə düzgün siyasət davam etdirilərsə, şagirdlərin məktəbdə qalma müddəti, fundamental bacarıqların möhkəmliyi və təhsil sisteminin dayanıqlığıdır. Elm və Təhsil Nazirliyinin bu istiqamətdə atdığı addımlar sistemin gələcək güclənməsi üçün mühüm imkan yaradır və təqdir olunmalıdır”.
Leyla Turan 
Demokrat.az