Keçmişi bu günə daşıyan zehni zaman maşını Mahnılar niyə xatirələrimizi oyadır?

Kulis.az Elifcan Kıcının yazısını təqdim edir.

Hər birimizin başına gəlib: marketdə gəzərkən çalınan bir mahnı birdən insanı illər öncəsinə aparar. İlk sevgini, lisey illərini, yay tətilini və ya qəlbini parçalayan o vida anını saniyələr içində yenidən yaşayarsan. Amma niyə bəzi mahnılar bu qədər güclü şəkildə xatirələri canlandırarkən, bəziləri sadəcə bir melodiya olaraq qalır? Musiqinin yaddaşla qurduğu o sirli, amma möhtəşəm bağı izah edirik...

Musiqi əsas etibarilə eşitmə stimuludur, lakin beyin onu təkcə eşitmir; emosional olaraq da yaşayır. Duyğuların, xatirələrin və mükafat mexanizmlərinin mərkəzi olan limbik sistem musiqi ilə xüsusilə sıx bağlıdır. Bu, o deməkdir ki, mahnı oxuyanda təkcə qulaqlarımız deyil, beynimizin emosional arxivləri də işə düşür.

Məhz buna görə mahnı dinləyicini keçmiş sevgiliyə, məzun gecəsinə və ya uşaqlığən hansısa səhərinə ildırım sürətilə çatdıra bilir. Deyə bilərsiniz ki, musiqi beynin xatirələr albomunun audio versiyasıdır. Xüsusilə gərgin duyğularla yaşanan xatirələr mahnılarla daha aydın xatırlanır.

Nostalji beyni zamanda səyahətə çıxarır

Nostalji dediyimiz şey beynin keçmişə həsrətlə bağlı proqram təminatı kimidir. Bəzi mahnılar təkcə havanın qoxusunu, hissini, hətta temperaturunu deyil, həm də o dövrün təcrübəsini oyada bilir. Çünki musiqi beynin “epizodik yaddaş” adlanan hissəsini - keçmiş hadisələri ətraflı xatırlamağa imkan verən hissəsini aktivləşdirir.

Elə buna görə də orta məktəb illərindən ən çox sevdiyimiz mahnını eşidəndə, o illərin qəribə hissini yaşayırıq. Musiqi keçmişin emosional fraqmentlərini kortəbii olaraq bu günə daşıyan zehni zaman maşını kimidir. Bəzən şirin bir təbəssüm doğurur, bəzən də gözlərimizi yaşla doldurur...

Mahnılar beyində mühitə uyğun kodlaşdırılır

İnsan beyni müəyyən bir kontekstdə məlumatları öyrənir. Məsələn, mahnını ilk dəfə eşitdiyimiz yer, kiminlə birlikdə olduğumuz, hətta nə geyindiyimiz – bütün bunlar mahnıya görünməz notlar kimi əlavə olunur. Bu kontekstdə öyrəndiyimiz mahnı təkrar çalındıqda eyni atmosferi oyadır.

Bəzən yay mahnısı günəşin dərimizə dəydiyi anı xatırladır, səyahət mahnısı isə yolun görüntülərini xatırladır. Bu kontekstual yaddaş sayəsində musiqi bütün hisslərə müraciət edə bilir.

Musiqi emosional yaddaşa digər stimullara nisbətən daha güclü təsir göstərir

Tədqiqatlar göstərir ki, musiqinin yaratdığı xatirələr vizual görüntülərdən daha çox emosional və aydındır. Bunun səbəbi beynin emosional mərkəzlərinin səsli stimullara daha həssas reaksiya verməsidir.

Mahnı bəzən foto albomundan çox kövrəldə bilər. Xüsusilə yeniyetməlik dövründə dinlənilən mahnılar beynin neyroplastikliyi ilə üst-üstə düşdüyü üçün daha qalıcı təəssürat yaradır.

Bədən yaddaşı musiqi ilə aktivləşdirilir

Yadınızdadır, bəzən bir mahnı gəlir və bədəniniz kortəbii olaraq o köhnə rəqsi etməyə başlayır. Yaxud da ayağınız o ritmə uyğun yerə dəyir, elə bil səhnədəsiniz. Çünki bədənimiz də duyğuları qeydə alır.

Musiqi ilə bağlı xatirələr bədəndə, zehnin xaricində saxlanılır. Xüsusilə travmatik və ya çox xoşbəxt anlar tez-tez fiziki reaksiyalarla birləşdirilir. Mahnı bu reaksiyaları tətikləyir, bizi təkcə zehni deyil, həm də fiziki olaraq o ana qaytarır.

Duyğularla yaşanan şeylər asanlıqla unudulmur

Güclü duyğularla yaşanan xatirələr yaddaşa daha güclü həkk olunur. Musiqi bu xatirələri duyğular qutusuna qoyur, hətta illər sonra da qapağını aça bilir. O, hansı duyğu ilə əlaqəli olursa olsun, sizi onunla birləşdirir.

Qoxu və musiqi eyni şəkildə emosiyaları oyadır

Qoxu kimi musiqi də şüuraltı yaddaşı işə salır. Hər ikisi eyni emosional yoldan keçir: amiqdala və hipokampus. Məhz buna görə də mahnı illərdir haqqında düşünmədiyimiz birinin xatirələrini, bir yay axşamını və ya unudulmuş yuxunu anında geri qaytara bilər.

Musiqi şüurdan yan keçir və birbaşa emosional mərkəzə bağlanır. Bu, onun həyəcanverici gücünü qeyri-adi edir. Ananın bişirdiyi yeməyin qoxusu kimi, mahnı da sizi evə, uşaqlığınıza apara bilər.

Beyin musiqi dinləyərkən dopamin ifraz edir

Sizi xoşbəxt edən hər şey kimi, musiqi də beyində dopaminin ifraz olunmasına səbəb olur. Xüsusilə emosional mahnılar mükafat mərkəzlərini stimullaşdırır, həzz hissi yaradır. Bu da öz növbəsində beynin həmin mahnını dəyərli kimi qeydə almasına səbəb olur. Dopamin nə qədər çox olsa, yaddaş izi bir o qədər güclü olar!