Kimlərin mirasdan pay almaq hüququ var? İZAH

Nota Bene consulting MMC-nin direktoru, tanınmış vəkil Roman Qaraşov Azərbaycanda kimlərin miras almaq hüququnun olması, yəni ölən şəxsin mirasını kimlərə verə biləcəyi barədə sualları cavablandırıb.

R.Qaraşov Pravda.az-a açıqlamasında əvvəlcə bildirib ki, vərəsəlik hüququ fiziki şəxsin vəfatı ilə əlaqədar olaraq onun hüquq və öhdəliklərinin varislərə keçməsini tənzimləyən mülki-hüquqi institutdur.

Onun sözlərinə görə, vərəsəlik hüququ ya qanun, ya da vəsiyyət üzrə həyata keçirilə bilər:

“Qanun üzrə vərəsəlik zamanı birinci növbədə miras qoyanın övladları, həyat yoldaşı və valideynləri varis hesab olunurlar. Bu şəxslər arasında hüquq bərabərliyi prinsipi tətbiq olunur. Yalnız bu şəxslər olmadıqda və ya vərəsəlik hüququndan imtina etdikdə növbəti dərəcəli qohumlar – bacı-qardaş, nənə-baba və sairə - qanuni varis qismində çıxış edirlər. Vərəsəlik hüququ, əslində, hüquqi şəxsiyyətin ölümündən sonra belə davamlılığını təmin edən mülki dövriyyənin vacib komponentidir”.

Vəkil vərəsəlik hüququnun kimlərə şamil edilmədiyi barədə suala belə cavab verib: “Qanunvericilikdə müəyyən edilmiş əxlaqi və hüquqi əsaslara görə, bəzi şəxslər vərəsəlik hüququndan məhrum edilə bilər. Mülki Məcəllənin müddəalarına görə, vərəsə hüququnu həyata keçirə bilməyən şəxslərə miras qoyanın həyatına və ya iradəsinə qarşı qəsd etmiş, onu zor və hiylə ilə vəsiyyətə məcbur etmiş, ya da onun son arzularını saxtalaşdırmış şəxslər aiddir. Bu, hüququn “nemo ex sua turpitudine commodum capere potest” – “heç kəs öz mənəviyyatsız hərəkətindən mənfəət götürə bilməz” prinsipindən irəli gəlir. Eyni zamanda valideynlik vəzifəsini yerinə yetirməyən şəxslərin də vərəsəlik hüququ məhkəmə qərarı ilə istisna edilə bilər. Bu istisnalar hüququn yalnız normativ deyil, həm də etik yönümlü təbiətini ortaya qoyur”.

R.Qaraşov bildirib ki, vərəsə özü vəfat edibsə, yaxud müharibə şəraiti yaranıbsa, bu halda hüquqi mexanizm belə işləyir: “Vərəsənin miras qoyandan əvvəl vəfat etməsi halında yerinə keçmə hüququ (lat. ius representationis) tətbiq olunur. Bu hüquqi konstruksiya vəfat etmiş vərəsənin birbaşa övladlarına onun vərəsəlik payını irsi olaraq əldə etməyə imkan verir. Bu, vərəsəlik hüququnun nəslin bioloji davamlılığı və hüquqi tarazlığını qorumağa yönəlmiş mexanizmlərindən biridir. Müharibə və ya digər fövqəladə hallar zamanı isə hüququn tətbiqi çətinləşsə də, qanunvericilikdə itkin düşmə, ölüm faktının məhkəmə qaydasında müəyyən olunması və müvəqqəti idarəçilik mexanizmləri bu boşluğu aradan qaldırır. Bu, hüquq sisteminin situativ elastikliyini və adaptasiya qabiliyyətini sübut edir”.

Vəkil bəzən uzaq qohumların – xala, bibi, əmi və s. – arasında düşən miras davası barədə məsələlərə də hüquqi izah verib: “Qanuni vərəsəlik hüququ üzrə yaxın qohumlar mövcud olmadıqda vərəsəlik hüququ sonrakı dərəcəli qohumlara keçir. Bu zaman üçüncü və dördüncü növbəyə aid şəxslər, məsələn, xala, bibi, dayı, əmi, «gradus proximus» prinsipinə uyğun olaraq, qanunla müəyyən edilmiş ardıcıllıqla vərəsəlik hüququ əldə edə bilirlər. Bu sistem Roma hüququndan gələn “qan qohumluğu zənciri” prinsipinə əsaslanır və ailə münasibətlərinin hüquqi məntiq çərçivəsində tənzimlənməsini təmin edir. Lakin bu şəxslərin vərəsə olması üçün daha yaxın dərəcəli varislərin olmaması və ya hüquqdan məhrum edilməsi zəruridir. Bu hallarda hüquq yalnız bioloji bağları deyil, həm də qanunauyğun iradə strukturunu əsas götürür”.

R.Qaraşov vərəsəlik hüququ sahəsində qanunda boşluqların olması barədə müzakirələrə isə belə aydınlıq gətirib: “Qanun boşluğu hüququn normativ strukturunun bütün sosial-hüquqi situasiyaları əhatə edə bilmədiyi hallarda meydana çıxır. Vərəsəlik hüququ sahəsində də sosial dəyişikliklər və yeni hüquqi subyektlərin meydana çıxması ilə bağlı müəyyən halların normativ tənzimləmədən kənarda qalması mümkündür. Lakin bu boşluqlar hüquq sisteminin zəifliyini deyil, onun inkişaf potensialını göstərir. Bu hallarda hüquq tətbiqi orqanları «analogia legis» və «analogia iuris» mexanizmlərindən istifadə etməklə hüquqi sabitliyi və ədalət prinsipini qoruyur. Deməli, hüququn dinamizmi onun mahiyyətinə daxil olan elementdir və normativ boşluq hüququn yoxluğu deyil, onun gələcək inkişaf ehtiyacının göstəricisidir».

Vəkil son olaraq “Vərəsə əqli cəhətdən qeyri-sağlamdırsa və ya azadlıqdan məhrum edilibsə,  bu halda vərəsəlik hüququ necə reallaşır?” sualına da cavab verib: “Əqli və ya fiziki məhdudiyyətlərə malik şəxslər, habelə azadlıqdan məhrum edilən şəxslər vərəsəlik hüququndan məhrum edilmir. Əksinə, bu şəxslərin hüquqlarının həyata keçirilməsi xüsusi hüquqi müdafiə mexanizmləri ilə təmin olunur. Belə hallarda onların maraqlarını qanuni nümayəndələr – qəyyumlar və ya təyin edilmiş nümayəndələr müdafiə edirlər. Hüquq elmi bu vəziyyəti fərdin hüquqi şəxsiyyətinin davamlılığı baxımından təhlil edir və şəxsin hüquq subyekti olaraq qorunması prinsipini üstün tutur. Əqli qüsurlu və ya məhkum olunmuş şəxslər yalnız məhkəmənin müəyyən etdiyi hallarda vərəsəlik hüququndan məhrum edilə bilərlər və bu, hüquq sisteminin həm hüquqi, həm də humanist yönlərinin ahəngdar təzahürüdür”.

Aytəkin Qardaşova