Köhnə Bakıdan bir fraqment

Fəridə ABBASOVA

Məşhur həmyerlimiz Taira Cəfərova yubileyini qeyd edir

Bütün həyatını fin dilindən rus dilinə tərcümələrə həsr etmiş Azərbaycanın ilk və yeganə əsilli Tahirə Cəfərova bu günlərdə yubileyini qeyd edir. Həmyerlimiz tanınmış tərcümə ustalarından biridir və Avropa Bədii Tərcüməçilər Birliyinin üzvüdür. Finlandiyada Azərbaycan ədəbiyyatının təbliğatçısıdır.

Tahirə xanımın həyatı doğma Bakıdan başlayan və daha da şimala doğru gedən, lakin daima, xüsusən də yaradıcılığında günəşli Azərbaycana qayıdan bir yoldur. O, uzun illər Finlandiyada yaşayıb və burada Finlandiya ədəbiyyatının tərcüməçisi kimi işləməsi onu gətirib - əvvəlcə Tamperedə, sonra Helsinkidə. Bu yolda onun peşəsi də dəyişdi: nəzəri fizika sahəsində çalışdıqdan sonra ədəbiyyata və xarici dillərə keçdi. Tahirə Cəfərova Bakıda ADU-nun Fizika fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş, sonra Moskva Dövlət Universitetinin yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi fakültəsinin aspiranturasını bitirmişdir. Lakin elm ədəbi çağırışla bir kənara çəkildi. Və Moskvadakı Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna daxil oldu. Bir fizikadan lirik, şeir və hekayələrin müəllifi oldu.
Ədəbiyyat İnstitutunda Tahirə xanım müxtəlif yaradıcılıq seminarlarında, o cümlədən Fin dilindən bədii tərcümədə iştirak edib. Məhz orada o, Suomi ölkəsindən olan yazıçıların hekayələrini tərcümə etməyə başlayan yeni çağırışını tapdı. Tərcümələri uğurlu olub, “Xudozhestvennaya literatura” və “Raduqa” nəşriyyatlarının məcmuələrində, “Literary Russia” qəzetində, “Literary Azerbaijan” jurnalında çap olunub. O, həmçinin SSRİ Yazıçılar İttifaqının Xarici Komissiyasında fin yazıçılarının nümayəndə heyətlərini müşayiət edən bələdçi və tərcüməçi kimi işləyib. Moskvada fin dilindən, hətta fin dilli Kareliyadan olan çoxlu tərcüməçilərin olmasına baxmayaraq, yazıçılar onunla işləməyə üstünlük verirdilər, çünki o, yazıçı idi və onunla ədəbiyyatdan danışa bilər, kitablarını tərcümə etmək imkanlarını müzakirə edə bilərdilər. Sonralar Tahirə xanımı Fin klassik yazıçısı Veyxo Meri ilə böyük yaradıcılıq dostluğu bağlayır. Onun “Bir dollara nahar” adlı hekayə və romanlarından ibarət toplusu Taira Cəfərovanın nüfuzlu “Xarici Ədəbiyyat Kitabxanası”nda nəşr olunan ilk tərcümələr toplusu oldu.

Tərcümə işi Moskvada, daha sonra Taira xanımın ailəvi səbəblərdən köçdüyü Finlandiyada davam etdi. Onun fin karyerası Tampere Universitetinin Slavyan fakültəsində başlayıb və nüfuzlu Finlandiya ədəbiyyatı və incəsənəti fakültəsində davam edib. Fakültənin eksperimental teatrı var idi və burada o, tanınmış ədəbiyyatşünas alim, professor Yrjo Varpionun rəhbərliyi altında Fin dramaturgiyasını tərcümə etməyə başladı. Onun kitablarından biri Finlandiya ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixinə giriş olan “Qütb ulduzunun ölkəsi” Sankt-Peterburqun “DEAN” nəşriyyatında Taira Cəfərova tərəfindən tərcümədə çap olunub (1998).

Universitetdə işləyərkən o, bir çox məqalə və elmi məqalələri tərcümə edərək Sankt-Peterburq və Moskva jurnallarında dərc etdirib. Tahirə xanım bədii tərcümə işindən əl çəkmədi. Onun tərcümə işi yüksək qiymətləndirildi və o, o dövrdə Helsinki Yazıçılar İttifaqı ilə rəqabət aparan Finlandiya Tərcüməçilər İttifaqının və Tampere Yazıçılar İttifaqının üzvü oldu, xüsusən də dövrün ən məşhur fin yazıçısı Väino Linna üzvü olduğu üçün. Tamperedə yaşamış yazıçıların digər kitabları arasında o, məsələn, Moskvada, Yazıçılar Evində Taira Cəfərova ilə yaradıcılıq gecəsində təqdimatı keçirilmiş yazıçı Vuoko Tolonenin məşhur “Tampere iqlimi” (2010) romanını tərcümə etmişdir.

Qeyd edək ki, Tahirə xanımın fin dilinə tərcümələri “Literary Azerbaijan” jurnalında fəal şəkildə dərc olunurdu. O, Finlandiya ilə Azərbaycan arasında ədəbi əlaqələrin qurulmasına görə böyük rəğbətə layiqdir. Taira Cəfərova bir neçə dəfə fin yazıçıları ilə doğma Bakıya səfər edib, o cümlədən sonralar Finlandiya-Azərbaycan “Mədəniyyət Körpüsü” cəmiyyətini yaradan Aulikki Oksanen və ailəsini də buraya gətirib. Taira Xanım həmçinin iki ölkənin şairləri – Mənsur Vəkilov və Tampere Yazıçılar Birliyinin sədri Timo Malmi arasında yaradıcılıq dialoqunu təşkil edib və aparıb.

Taira Cəfərovanın digər tərcümə əsərləri arasında onun tərtib etdiyi, tərcümə etdiyi və nəşr etdirdiyi fin ədəbiyyatının müxtəlif janrlarından ibarət dörd antologiyanı qeyd etmək yerinə düşər: “Fin yumor antologiyası” (2007), “Nişan və digər fin pyesləri” (2008), “Müasir Fin lirikası” (2010-cu il), “Fin 101-ci il. Təbii ki, bu kitablar uzun illərin tərcümə işinin nəticəsidir. “Fin yumoru antologiyası” oxucular arasında xüsusilə populyar idi.
- Finlandiya Aİ-yə və Finlandiya Tərcüməçilər İttifaqı SKTL Avropa CIETL-ə qoşulduqdan sonra biz fin tərcüməçiləri və ya həmkarlarımızın zarafatla adlandırdığı “tarixlər” Avropa mərkəzlərində işləyə bildik və bunun üçün səxavətli tərcümə qrantları aldıq, - Taira Cəfərova deyir. - Bəxtim gətirdi ki, İngiltərədəki Beynəlxalq Tərcümə Mərkəzində, universitetin Norviç şəhərində bir ay dəvət olundum, sonra iki həftə Fransada, Arles şəhərində, bir ay İsveçdə, Qotland adasında.

Şair Fikrət Qocanın mənə Azərbaycan poeziyasını fin dilinə çevirməyi məsləhət görməsindən sonra fin tərcümələri ilə bağlı çoxillik fəaliyyətim başa çatdı. O, mənə Azərbaycan poeziyasını geniş şəkildə təmsil edən üç cildlik yubiley nəşrini verdi. Ədəbi yaradıcılığımda yeni dövr başlayıb. Doğma Azərbaycanın parlaq poeziyasına heyran oldum və bu kitabları öyrənməyə başladım. Sonra Helsinki Slavyan Kitabxanasından Vladimir Luqovskoy və Səməd Vurğunun redaktorluğu ilə “Azərbaycan poeziyası antologiyası”nı (1939) götürdü. Burada Azərbaycan poeziyasının ən yaxşı nümunələrini - klassik lirika, xalq dastanları, aşıq poeziyası, sovet dövründən qalmış poeziya toplanmışdır. Həmçinin epik dastanlar - "Koroğlu", "Aşıq Qərib", "Leyli və Məcnun" və s. Bu poeziya məni valeh etdi və gələcək tərcümə külliyyatıma xronoloji ardıcıllıqla təkcə Xaqani, Nizami kimi klassiklərin və sonrakı şairlərin deyil, həm də müasirlərimizin əsərlərini daxil etmək qərarına gəldim. Onların şeirləri ilə orijinalda tanış olmağa başladım. Azərbaycan poeziyasını dərindən öyrəndikcə, ona daha çox aşiq oldum və böyük həvəslə Xaqanidən tutmuş Səlim Babulla oğluna qədər şeirimizin min illik tarixini əks etdirən şeirləri özündə əks etdirən bir toplu tərtib etməyə başladım. Sonra gələcək kitab üçün naşir axtarmağa başladım. Mənim ideyamı Şərq poeziyasına maraq göstərən və əvvəllər Ömər Xəyyamın toplusunu nəşr etdirmiş tərcüməçi və naşir Leevi Lehto dəstəklədi.

Taira Xanım Finlandiyanın ən yaxşı şairlərini Azərbaycan poeziyasının tərcüməsi üzərində işləməyə dəvət etdi. Və onlar toplunun tərtibçisinə hörmət edərək, onun Fin şairlərinin tərcüməsindəki əməyinə hörmət edərək, fədakarlıqla əsərdə iştirak etməyə razılaşdılar. “Qabığa gizlənmiş mirvariyəm” (Nəsimi sətri) adı ilə Azərbaycan poeziyasının antologiyası işıq üzü görüb. Onun təqdimatı 2015-ci ilin avqustunda Milli Teatrın binasında Helsinkidə keçirilən “Poetic Moon” beynəlxalq poeziya festivalında uğurla keçirilib.
Tairə xanım hekayəsini davam etdirir: “Sonradan Azərbaycan qadın poeziyasını fin oxucularına tanıtmaq istədim. - Tək işimin nəticəsi Məhsəti Gəncəvidən Leyla xanım Əliyevaya qədər Azərbaycan şairələrinin parlaq əsərlərinin ən yaxşılarını özündə cəmləşdirən “Gedəcəyəm bir az ağlayacağam” toplusunun nəşri oldu. Bu kolleksiya Finlandiyada böyük uğur qazandı. Onun təqdimatı Tamperedə təşkil olunub, burada aktrisa səhnədən orkestrin musiqisinə tərcümələri oxuyub. Bu kitab hələ də böyük tələbatdır və onu onlayn sifariş etmək olar. Üçüncü əsərim Azərbaycan gənc poeziyasının ən parlaq nümayəndəsi Leyla Əliyevanın sözlər toplusu idi.

- Tahirə xanım, bu kitab üzərində necə işlədiyinizi bizə deyin.
- İlk növbədə fin oxucusunu maraqlandıracaq mövzularda şeirlər seçməyə çalışdım. Bunlar ekologiya, təbii həyat və incəsənət mövzularıdır. Leyla xanımın belə şeirləri çoxdur. Ən əsası isə onun şeirləri sevgi haqqındadır. Təkcə mənim deyil, Fin şairlərinin və oxucularının da ürəyini fəth edən “Gedib bir az ağlayacağam” misilsiz şeiri. Onların xahişi ilə onun bu sətirləri qadın şeir antologiyasına başlıq verdi. Öz kolleksiyası “Açıq Pəncərə” adlanır və ona böyük tələbat var. Onun uğurunu ehtirasların intensivliyi baxımından Leyla Əliyevanın poeziyasını Məhsəti Gəncəvi poeziyası ilə müqayisə edən rəyçilər də qeyd edirlər.

- Məlumdur ki, elmi-tədqiqat işləri ilə böyük həvəslə məşğul olmusunuz. Siz Azərbaycan Tarixi Arxivində və Finlandiya Milli Arxivində tez-tez qonaq olmusunuz. Suomi ölkəsində öz əcdadlarınız və soydaşlarımızın taleyi haqqında nə öyrənə bildiniz?
- Bəli, mən Bakıda arxivdə işləyirdim, qapıları hələ hamının üzünə açıq idi. Orada əcdadlarım haqqında mənə məlum olmayan və ya yalnız ailə hekayələrindən bildiyim məlumatları axtarırdım. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə başa çatan inqilab illəri sərt və çox vaxt qəddar, insan talelərini qıran illər olmuşdur. O vaxtın çoxu biz uşaqlardan gizli qaldı. Həqiqət təhlükəli idi. Arxivdə inqilab zamanı İstanbula mühacirət edəndən bəri heç görmədiyim babam Ağa Mehdi Cəfərov haqqında, onu əhatə edən maraqlı insanlar və onun kimi Azərbaycan üçün çox işlər görən qohumlarımız haqqında çox maraqlı şeylər tapdım. Bunlar Cəfərov qardaşları, maarifçi Əli İsgəndər və vaxtilə ADR-in naziri olmuş Məmməd Yusif idi. Ailəmizin təhsil sahəsində çox köməklik göstərdiyi Nəriman Nərimanovla dostluğu haqqında öyrəndim. Ailəmizlə Mir Mövsüm Ağa ailəsinin də bizdən gizlədilən münasibətini öyrəndim. Məni və qardaşımı hələ uşaqlıq illərində Mərdəkanda daçada müsəlman adət-ənənələri ilə böyüdən Ağa Mehtinin bacısı Ruqiyə xanım Mir Mövsüm Ağanın qardaşlarından birinin həyat yoldaşı imiş. O vaxtlar uşaq olanda ancaq onun Məkkə yolunda dünyasını dəyişən seyid arvadı olduğunu bilirdik. Və onun oğlu Seyid Məmmədin yoxa çıxdığını və bolşeviklər tərəfindən öldürüldüyünü. Amma bilmirdik ki, onun əri Mir Mövsüm Ağanın qardaşıdır. Sadəcə xatırlayıram ki, o, çox mehriban və gümrah idi, müharibə vaxtı mərdəkanlılar ona hörmət bəsləyirdilər, ona hədiyyələr gətirir, onunla yemək yeyirdilər. Arxivdə tapdığım hər şey “Köhnə Bakının əfsanələri və Suomiyə gedən yol” kitabı üzərində işləməkdə mənə kömək etdi.

- Finlandiya arxivindən nə öyrəndiniz?
- Mənə maraqlı idi ki, məndən əvvəl Finlandiyaya 1984-cü ildə köçən azərbaycanlılar olubmu? Gözlənilmədən məlum oldu ki, Məmməd Əmin Rəsulzadə tam bir ay orada qalıb. O, Stalinin təqiblərindən qaçırdı və onun qaçışını Finlandiyadakı tatar icması və onun imamı ilə bağlı olan Müsavat partiyası təşkil edirdi. Sankt-Peterburqlu Məmməd Emin isə qaranlıq gecədə qayıqla Finlandiya körfəzi üzərindən keçərək Finlandiyaya çatır. Burada tatarlar ona kömək etdilər. Arxivdə Mamed Eminin Helsinkidən çox da uzaq olmayan Hyvinkä şəhərindəki fotosu tapılıb. Orada onu nəvəsi hazırda Helsinkidə yaşayan və bu faktla çox fəxr edən gənc zəngin tatar qəbul etdi. Keçən il, 2024-cü ildə Azərbaycan diasporumuzun tədbirində təsadüfən yanıma oturanda onunla gözlənilmədən tanış oldum. Söhbətləşdik və o, bu hekayəni təsvir etdiyim, babası ilə Məmməd Eminin şəklinin çəkildiyi kitabımı istədi.
“Köhnə Bakının əfsanələri və Suomiyə gedən yol” kitabında Finlandiyada yaşamış, hətta biri hətta Tamperedə yaşamış və iki il “Yeni Turan” qəzetini çap etdirmiş daha iki məşhur azərbaycanlının taleyindən də yazmışam. Məndə onun iki nüsxəsi var. Bu, zəngin tatar taciri Axsen Bere tərəfindən Türkiyədən dəvət olunmuş ADR parlamentinin üzvü Məmmədsadıq Axundzadə idi.
Onu da öyrəndim ki, çar ordusunun general-mayoru olan fars şahzadəsi Əkbər Mirzə Qacar Helsinkidəki müsəlman qəbiristanlığında dəfn olunub.

- De görüm, Tahirə xanım, indi nə edirsən? Planlarınız nədir?
- “Köhnə Bakının əfsanələri və Suomiyə gedən yol” kitabında mən doğma şəhərimin tarixindən, eləcə də ilk ziyalılarımızın həyat və yaradıcılığından danışdım. Mən XIX əsrin sonu, iyirminci əsrin əvvəllərində məşhurlaşan ziyalı Bakı ailəsindənəm. Mən özüm, deyə bilər ki, köhnə Bakının bir parçasıyam. Babam Ağa Mehti Tağıyevin toxuculuq fabrikinin müdiri, onun sirdaşı və qohumu olub. Babamın çevrəsində o dövrün ən görkəmli adamları - Zərdabi, Topçubaşiyevlər, ən yaxın qohumlarımız, Cəfərov qardaşları, Məmməd Yusuf və Əli İsgəndər, şəhərin ən gözəl evlərini tikən Qasümov-Kəngərli qardaşları, məşhur heykəltəraş Tokay Məmmədovun ailəsi və nəhayət, bizim Msümovlar ailəsi var idi. Həm arxiv mənbələrindən, həm də ailəmizdə saxlanılan sənədlərdən, albomlardan onlar haqqında çox şey öyrənə bildim. Bu mövzuda iki yeni məqalə yazdım, onlar “Bakinskiy raboçiy” qəzetində və “Literary Azerbaijan” jurnalında dərc olunub.

Bu mövzu məni narahat edir. Bəli, özümü həqiqətən də köhnə Bakının bir parçası kimi hiss edirəm. Bu gedən insanların kölgələrini hiss edirəm, onlar məndə yaşayır, mehriban, ağıllı, bənzərsiz. Həyatlarının məqsədi öz xalqına, ölkəsinə mümkün qədər çox fayda gətirmək idi. Mən isə onların ənənələrini, xəttini davam etdirməyə çalışıram - Finlandiyada Azərbaycan mədəniyyətini təbliğ edirəm. Mən doğma keçmişimi öyrənməyə, bu barədə yazmağa və yeni sənədli məlumatlar axtarmağa davam etmək istəyirəm. Mənim də tərcümə planlarım var.
Fürsətdən istifadə edərək, sizi yubileyiniz münasibətilə təbrik edir, sizə cansağlığı və iki cəbhədə - tərcüməçilik və ölkəmizin tarixində yeni səhifələrin açılması istiqamətində uzun illər uğurlu fəaliyyət arzulayırıq.

Təqdim etdi: Afət Məmmədov