Məsuliyyətsizliyin sosial anatomiyası

Bir insanın ətraf mühitə necə davrandığı, onun dünyagörüşünün və mənəvi mədəniyyətinin ən açıq göstəricilərindən biridir. Küçədə yerə atılmış bir butulka, parkda unudulmuş plastik torba və ya dəniz kənarında toplanmayan tullantılar… Bunlar sadəcə fiziki tullantılar deyil, cəmiyyətin düşüncə tərzindəki qarışıqlığın, məsuliyyətsizliyin və fərdi laqeydliyin izləridir. Tullantının yeri bəzən sanki insanın iç dünyasını ələ verir: kimisi onu zibil qabına atmaqla ətrafını qorumağı, kimisə yerə atmaqla “mənim deyil” düşüncəsini ifadə edir.

Ətrafı zibilləmək bir davranış forması kimi yalnız fərdi vərdişlərlə bağlı deyil, sosial dəyərlərin və ictimai məsuliyyətin necə formalaşdığını göstərir. Cəmiyyətin ümumi davranış qaydaları fərdlərin gündəlik seçimlərinə sirayət edir. İnsan əgər böyüdüyü mühitdə təmizlik və qayğıya dəyər verildiyini görmürsə, onun üçün ətrafı zibilləməmək bir məsuliyyət deyil, əksinə, mənasız qayda kimi görünə bilər. Beləcə, laqeydlik davranışa, davranış isə adətə çevrilir.

Tullantılar, ən sadə mənada, “mənim arxamı yığmaq kiminsə borcudur” düşüncəsinin nəticəsidir. Bu düşüncə forması fərdin sosial şüurunda məsuliyyətin paylaşılmadığını göstərir. Əgər bir cəmiyyətdə insanlar küçəyə zibil atmağı normal sayırsa, orada ictimai qaydaların mənəvi dayaqları da zəifləyir. Təmizlik mədəniyyəti sadəcə gigiyena məsələsi deyil, bu, insanın həm özünə, həm digərlərinə, həm də yaşadığı yerə olan münasibətinin simvoludur.

Məsələnin dərinliyinə baxdıqda, zibilləmək sadəcə pis vərdiş yox, sosial etinasızlığın, ətraf mühitlə bağın qırılmasının və kollektiv məsuliyyət hissinin itkisidir. İnsan öz davranışının nəticələrini görmədikcə, o davranış onun üçün problem sayılmır. Küçədə bir butulka atan şəxs, sabah həmin küçədə uşağının oynayacağını düşünmür, çünki “ictimai məkan” anlayışı onun şüurunda şəxsi məsuliyyət dairəsindən kənardadır.

Cəmiyyətin mədəni səviyyəsi, onun ətraf mühitə və ictimai məkanlara göstərdiyi hörmətlə ölçülür. Bir xalqın incəsənəti, dili və tarixi nə qədər zəngin olsa da, əgər o cəmiyyətin küçələri zibillidirsə, deməli, orada dəyərlər sistemi ilə gündəlik davranışlar arasında uçurum var. Təmizlik mədəniyyəti sadəcə gigiyenik qayda deyil, sosial məsuliyyətin və mənəvi intizamın göstəricisidir. İnsan ətrafı təmiz saxladıqda, o təkcə fiziki mühiti deyil, eyni zamanda mənəvi mühiti də qoruyur.

“Mənim deyil” düşüncəsi, sosioloji baxımdan, kollektiv məsuliyyətin parçalanması ilə formalaşır. İctimai məkanın “hər kəsin” deyil, “heç kimin” yeri kimi qavranılması insanların davranışında laqeydlik yaradır. Məsələn, evinin qarşısını süpürən, amma binanın qarşısındakı həyəti zibilləyən insan fərqinə varmadan fərdi sahə ilə ictimai sahə arasında sərhəd çəkir. Bu sərhəd, cəmiyyətin birgə yaşamaq mədəniyyətinə ən ciddi zərbələrdən biridir.

Belə bir düşüncənin kökləri çox zaman sosial tərbiyənin boşluqlarında gizlənir. İnsan uşaqlıqdan öyrədilməsə ki, “küçə də evindir”, “park da sənin nəfəs yerindir”, o zaman o məkanı öz məsuliyyət dairəsinə daxil etmir. Beləliklə, “ictimai mülk” anlayışı reallıqda heç kimin mülkünə çevrilir. Bu, fərdi deyil, sistemli məsələdir. Məktəbdə, ailədə, ictimai kampaniyalarda ətraf mühit mədəniyyətinə yetərincə diqqət ayrılmadıqda, cəmiyyətin ümumi davranışı da bu laqeydliklə formalaşır.

Mədəniyyət təkcə sənət deyil, davranış estetikasının da formasıdır. Küçəyə atılmış zibil, divara yazılmış kobud söz, oturacaqda buraxılmış butulka. Bunların hər biri bir davranış dilidir. Bu dilin söylədiyi cümlə sadədir: “Burada qayda yoxdur.” Halbuki qayda və məsuliyyət hissi, insanın öz varlığını mənalı şəkildə cəmiyyətlə uzlaşdırmasının yeganə yoludur. Əgər insan qaydanı yalnız cərimədən qorxduğu üçün qəbul edirsə, o zaman məsuliyyət dəyər deyil, qorxu vasitəsinə çevrilir.

Məsuliyyətin dəyərə çevrilməsi üçün o, mənəvi sistemin bir hissəsinə çevrilməlidir. Yəni insan zibili atmadığına görə deyil, atmaq istəmədiyinə görə atmaz. Bu fərq, mədəniyyətin mahiyyətidir. Əsl mədəni insan davranışını başqalarının gözündən gizlətməz, çünki onun davranışı artıq xarici nəzarətə deyil, daxili mənəvi ölçüyə bağlıdır.

Cəmiyyətin bəzi təbəqələrində təmizlik anlayışı hələ də “kimsə gələcək, yığışdıracaq” prinsipi ilə düşünülür. Bu isə təkcə ekoloji deyil, həm də psixoloji məsələdir. Fərdin içində məsuliyyət hissi yoxdursa, o, başqasına aid hər şeyi dəyərsiz görür. Zibil atmaq bu mənada yalnız ətraf mühitə deyil, həm də ictimai şüura zərbədir. Bu davranış “mənim olmayan yer mənə aid deyil” məntiqinin simvoludur. Amma sosial varlıq kimi insanın bütün məkanlarla mənəvi əlaqəsi var. Küçəni zibilləmək, əslində, yaşadığı cəmiyyəti zibilləməkdir sadəcə görünən formada.

Bəzi xalqlarda bu məsələ mədəniyyətin dərin qatlarına işləyib. Məsələn, Yaponiya cəmiyyətində təmizlik ictimai dəyər kimi uşaqlıqdan öyrədilir. Orada küçəyə zibil atmaq, yalnız qaydanı pozmaq deyil, utanılacaq davranış sayılır. Çünki təmizlik bir “görünüş” deyil, bir “mənəviyyat” məsələsidir. Halbuki bir çox ölkələrdə, o cümlədən bizdə, təmizlik çox vaxt evin içində qapanmış anlayış kimi qalır. Küçənin zibillənməsi isə sanki fərdin məsuliyyət dairəsinə daxil edilmir. Beləliklə, ətrafı zibilləmək yalnız fiziki çirklənmə deyil, mədəni pozulmadır. O, insanın sosial məsuliyyət hissinin nə qədər zəif olduğunu göstərir. Mədəni cəmiyyət, yalnız təmiz küçələrə görə deyil, bu təmizliyi qorumağa çalışan vicdanlara görə formalaşır.

İnsan davranışlarını formalaşdıran ən güclü amillərdən biri vərdişlərlə yanaşı, sosial normalardır. Əgər bir davranış cəmiyyətdə çox yayılıbsa, fərd onu yanlış saymır, sadəcə “hamı belə edir” deyib özünü rahatladır. Ətrafı zibilləmək də çox vaxt bu “normallaşmış səhv”in nəticəsidir. İnsan öz məsuliyyətini başqalarının məsuliyyətsizliyinə baxaraq ölçür. Beləcə, “bir mən atsam nə olacaq” düşüncəsi kollektiv şəkildə zərərli bir rahatlığa çevrilir.

Bu davranışın psixoloji kökündə iki əsas mexanizm dayanır: laqeydlik və məsuliyyəti ötürmə. Laqeydlik insanın sosial duyarlılığının zəifləməsidir, öz hərəkətinin başqalarına necə təsir etdiyini düşünmür. Məsuliyyəti ötürmə isə fərdin daxili məsuliyyət hissini başqasına yönəltməsidir. “Onsuz da təmizlik işçiləri var”, “bunu yığışdıracaq biri tapılar” kimi fikirlər bu mexanizmin tipik ifadələridir. Əslində, bu cür düşüncələr, fərdin öz məsuliyyətini başqasına yükləyərək vicdanını sakitləşdirmə cəhdidir.

Psixoloji baxımdan, insan davranışı çox zaman görünməz nəzarət sisteminə bağlı olur. Yəni insan, müşahidə olunduğunu hiss etmədiyi anda qaydanı pozmağa daha meylli olur. Zibil atmaq da çox vaxt bu “görülmədiyim yerdə istədiyimi edə bilərəm” düşüncəsinin nəticəsidir. Burada fərdin iç nəzarəti, yəni vicdanı, sosial nəzarətin yoxluğunda da davranışını yönləndirməli olduğu halda, bəzi hallarda tamamilə susur.

Ətrafı zibilləyən insan, çox vaxt öz davranışının nəticəsini dərhal görmədiyi üçün məsuliyyət hiss etmir. Psixologiyada buna “gec nəticə effekti” deyilir. Davranışın mənfi nəticəsi dərhal hiss olunmadıqda, fərd onu əhəmiyyətsiz sayır. Məsələn, dəniz sahilində atılan plastik şüşə bir neçə ay sonra dalğalarla qayıdır, lakin insan o an bu əlaqəni görmür. Bu “nəticədən uzaq məsuliyyətsizlik” həm təbiətə, həm cəmiyyətə qarşı duyğusal bağın zəifliyini göstərir.

Sosioloji baxımdan isə zibilləmə davranışı, sosial qayda və nəzarətin zəif olduğu mühitlərdə daha çox müşahidə olunur. Təmiz və səliqəli məkan, insanı qayda daxilində davranmağa sövq edir, zibillənmiş məkan isə əksinə, “onsuz da pozulub” düşüncəsini yaradır. Bu, sosial psixologiyada “pozulmuş pəncərə effekti” kimi tanınır. Yəni bir yerdə qayda pozulursa, digərləri də orada qaydaya riayət etməməyə başlayır. Küçəyə atılmış ilk zibil, başqaları üçün sanki rəsmi icazə kimi görünür: “hamı belə edir, deməli, mən də ata bilərəm.” Beləcə, məsuliyyətsizlik çoxalır və kollektiv davranış halını alır.

Digər tərəfdən, insanın ətrafla emosional bağının zəifləməsi də bu davranışı qidalandırır. Öz şəhərini, küçəsini, parkını “özününkü” kimi hiss etməyən insan, oraya zərər verdiyini düşünmür. Bu, həm urban psixologiyanın, həm də sosial kimliyin zəif formalaşmasının nəticəsidir. Cəmiyyət insanlara yaşadıqları məkanla mənəvi bağ qurmağı öyrədə bilmədikdə, o məkana sahib çıxmaq da mənasız görünür.

Zibil atmaq bəzən dərin sosial məyusluğun və “mənimsəmə” çatışmazlığının simvoludur. Özünü cəmiyyətin bir parçası hiss etməyən fərd, onun qaydalarına əməl etməyi də vacib saymır. Bu, xüsusilə sosial ədalətsizliyin yüksək olduğu mühitlərdə daha çox görünür. İnsan “dövlət mənim üçün heç nə etmir, mən niyə qaydaya əməl edim?” kimi düşüncələrlə sosial məsuliyyətini haqlılaşdırmağa çalışır. Bu isə zibillənməni təkcə ekoloji deyil, həm də ideoloji məsələ halına gətirir.

Bir digər amil də maddi rahatlığın və sosial rahatlığın səhv anlaşılmasıdır. Müasir insan “rahatlıq” anlayışını çox zaman məsuliyyətsizliklə qarışdırır. Bir butulkanı yerə atmaq, o an üçün “rahatlıq” gətirir, çünki əziyyət çəkmədən məsələni “həll etmiş” olur. Amma bu rahatlıq, uzunmüddətli sosial və ekoloji yük yaradır. Məsuliyyətli davranış, əslində, qısa zamanda narahatlıq yaratsa da, uzun müddətdə harmoniya gətirir. Bu mənada zibilləmək həm fərdin, həm də cəmiyyətin özünə qarşı etinasızlıq formasıdır. İnsan öz davranışının nəticəsini düşünməyəndə, təkcə küçəni deyil, düşüncə mühitini də zibilləyir. Zibil, görünməz şəkildə, həm ətrafda, həm də dəyərlərdə yığılır.

Sosioloqlar tez-tez vurğulayır ki, məkan insanı formalaşdırır. Əgər bir ərazi baxımlıdırsa, insan o mühiti qorumağa daha çox meyillənir. Əgər ətraf səliqəsizdirsə, fərd içində “onsuz da dəyişməz” hissi ilə məsuliyyətdən uzaqlaşır. Bu, sosial psixologiyada “ətrafın adaptiv təsiri” kimi izah olunur. Yəni insan, davranışını gördüyü mənzərəyə uyğunlaşdırır. Bir divarın üzərinə yazılmış ilk kobud yazı, başqalarına da eyni cəsarəti verir. Beləcə, qaydasızlıq görünməz şəkildə çoxalır.

Şəhər estetikası yalnız gözəllik anlayışı deyil, həm də əxlaqi simvoldur. Qayğı ilə qorunan məkanlar, qayğı ilə yaşayan insanları tərbiyə edir. Bu münasibət bir növ qarşılıqlı tərbiyə prosesidir: insan şəhəri formalaşdırır, şəhər isə insana tərbiyə verir. Parkda, küçədə və ya dənizkənarında qayda və estetik balansın qorunması, cəmiyyətin öz dəyərlərinə hörmət etdiyini göstərir.

Estetika həm də birləşdirici funksiyaya malikdir. Səliqəli mühitdə insanlar bir-birinə qarşı daha diqqətli, daha sakit və daha anlayışlı olur. Çünki nizamlı məkan insanın emosional tonunu tənzimləyir. Qarışıqlıq içində isə aqressiya, laqeydlik və məsafə yaranır. Bu, sadəcə fiziki deyil, sosial gərginliyin də qaynağıdır. Şəhər gözəlliyini itirdikcə, insanlar da bir-birinə qarşı yumşaqlığını itirir.

Eyni zamanda, şəhərin estetik vəziyyəti onun idarəetmə mədəniyyətinin göstəricisidir. Əgər küçələrdə baxımsızlıq varsa, bu, çox vaxt yalnız fərdi məsuliyyətsizliklə deyil, həm də sistemli qayğısızlıqla bağlıdır. İctimai məkanın qorunması həm fərdin, həm də dövlətin ortaq vəzifəsidir. Amma bu ortaq məsuliyyətin pozulduğu nöqtədə, insan da öz payına düşən qayğını göstərməyə həvəsli olmur.

Urban tədqiqatlarda tez-tez vurğulanan bir fikir var: “şəhərin təmizliyi onun gələcəyi ilə bağlıdır.” Çünki qayda və harmoniya hissi yalnız fiziki deyil, simvolik davamlılıq yaradır. Bir nəsil qayğı göstərmədiyi yeri, növbəti nəsil mənimsəyə bilmir. Bu baxımdan, mədəni şəhər anlayışı estetikadan çox, davamlı düşüncə mədəniyyəti ilə bağlıdır.

Gözəllik hissi insanda doğulduğu kimi, məsuliyyət hissi də yaşadığı məkanda formalaşır. İnsan əgər hər gün gözəl və baxımlı bir ərazidə gəzir, o məkanı “öz yeri” kimi qəbul edirsə, o zaman onun davranışı da dəyişir. Bu, estetik tərbiyənin ən təsirli formasıdır. Görünməz, amma dərin…

İctimai məkanın qorunması, əslində, insanın öz mənliyinə olan hörmətinin bir formasıdır. Küçəyə, parka, dənizə və ya dağ yoluna necə yanaşırıqsa, bu, bizim kim olduğumuzu göstərir. İnsan təbiətin, şəhərin və cəmiyyətin bir parçasıdır. Onlardan ayrı düşünmək mümkün deyil. Buna görə də, yaşadığı mühitin qaydasına və təmizliyinə biganə qalan insan, fərqinə varmadan öz varlığını da dəyərsizləşdirir.

Məsuliyyət hissi yalnız qanunla və ya cərimə qorxusuyla yaranmır; o, içdən gələn bir mədəniyyət halıdır. İnsan başa düşməlidir ki, “mən atsam nə olacaq” düşüncəsi yüzlərlə dəfə təkrarlananda, o “bir” hərəkət artıq cəmiyyətin problemidir. Hər kiçik laqeydlik, ümumi bir pozğunluğun başlanğıcı ola bilər. Mədəniyyət isə məhz bu kiçik fərqlərdə özünü göstərir. Kimin yerə atmadığı, kimin yığışdırdığı, kimin susmadığı, kimin müdaxilə etdiyi yerdə formalaşır.

Ətraf mühitə qayğı göstərmək sadəcə ekoloji məsələ deyil, sosial ədalətin, etik düşüncənin və insanın öz gələcəyinə olan münasibətinin göstəricisidir. Çünki hər bir nəsil özündən sonra gələnlərə yalnız binalar, yollar və parklar deyil, həm də davranış mədəniyyəti miras qoyur. Əgər bugünkü insan ətrafını dəyərsiz sayırsa, sabahın uşağı da eyni laqeydliklə böyüyəcək.

Bu problemə yanaşma təkcə fərdlərin deyil, bütöv sistemin məsuliyyətidir. Məktəblərdə, mediada, ailələrdə və ictimai proqramlarda davranış mədəniyyəti aşılanmadan, qanun və cərimə təkbaşına nəticə vermir. İnsan qaydanı qorumaq üçün yox, onu dəyərli saydığı üçün davranmalıdır. O zaman bu məsuliyyət vərdişə, vərdiş isə təbiiliyə çevriləcək.

Ətrafın qorunması həm də bir minnətdarlıq formasıdır. Torpağa, suya, ağaca və havaya minnətdarlıq. İnsan yaşadığı mühitə hörmət etdikcə, onunla arasında mənəvi bir harmoniya yaranır. Təmiz bir küçədə addımlamaq yalnız rahatlıq deyil, həm də mənəvi balans hissidir. Hər kəsin payına düşən bir damcı qayğı, bütöv bir nizamın yaranmasına səbəb ola bilər.

Əgər bir cəmiyyət gələcəyini gözəl görmək istəyirsə, o, indiki məkanına məsuliyyətlə yanaşmalıdır. Çünki şəhərin təmizliyi yalnız yolların deyil, düşüncələrin də təmizliyidir. İnsanlar gördükləri mühitin əksi kimi davranır. Ona görə də ətrafın qayğısı təkcə bələdiyyənin işi deyil, bir xalqın öz vicdanına münasibətidir.

Bu gün atılan hər addım, sabahkı nəsillərin yaşayacağı dünyanın şəklini müəyyənləşdirir. Və bəzən bir kiçik diqqət (yerə atılmayan bir kağız, sönmədən atılmayan bir siqaret kötüyü, yerdən qaldırılan bir parça plastik) bir bütöv düşüncə dəyişiminin başlanğıcı ola bilər.

Cəmiyyətin gözəlliyi, insanların məsuliyyətində gizlidir. Əgər hər kəs öz payına düşən qayğını göstərsə, bu dünyanı dəyişmək üçün nəhəng sistemlərə ehtiyac qalmaz. Çünki böyük dəyişikliklər hər zaman ən kiçik və ən səssiz davranışlardan başlanır.

(Qeyd: Məqalədə “zibil” sözü şüurlu olaraq tez-tez istifadə olunub. Məqsəd oxucuda mövzunun ciddiliyini və gündəlik həyatda rast gəlinən görünən problemlərin reallığını birbaşa göstərməkdir. Bu, məsələni yumşaltmaq və ya estetikləşdirməkdən çox, sosial analiz və ictimai məsuliyyətin aktuallığını vurğulamaq üçün nəzərdə tutulub).

Nigar Şahverdiyeva