Miqrasiya nədir? Ümumi baxış

Hər kəsin dilində son zamanlar bir söz dolaşır - miqrasiya. Kimi bunu “yeni həyatın başlanğıcı” kimi görür, kimi “itirilmiş köklərin ağrısı” kimi. Amma əslində bu qədər çox danışılan bu anlayış nədir? Miqrasiya yalnız sərhədləri keçməkdirmi, yoxsa içimizdəki görünməz xəritələri də dəyişdirən bir təcrübə?

Bugün dünyada milyonlarla insan hər gün köç edir. Kimisi iş üçün, kimisi sığınacaq üçün, kimisi sadəcə nəfəs ala biləcəyi bir yer tapmaq üçün. Amma bu köçlər sadəcə coğrafi deyil, mənəvi, sosial və kimlik köçüdür. İnsan bir ölkədən digərinə gedərkən təkcə evini yox, öz mənini də yanında aparır, bəzən isə orada itirir.

Sosioloji baxımdan miqrasiya, cəmiyyətlərin strukturunda və fərdin kimlik sistemində ən sarsıdıcı dəyişikliklərdən biridir. Çünki insan yalnız bir bədən deyil, o, aid olduğu mühitin, dilin, mədəniyyətin daşıyıcısıdır. Yeni mühitə daxil olan fərd, əslində, təkcə yaşamağa deyil, yenidən “özünü tapmağa” başlayır.

Bu yazı həmin prosesi, yəni miqrasiyanın insan üzərindəki sosial izini, kimlik böhranını və bu böhrandan doğan yeni qlobal insan tipini sosioloji baxımdan araşdıracaq.

Miqrasiya bir çoxları üçün sadəcə fiziki yer dəyişməsi kimi görünür. Amma əslində bu proses insanın mənlik hissinə, sosial bağlarına, ailə strukturuna və dəyərlər sisteminə dərin iz buraxır. Hər köç bir parçalanmadır və təkcə torpaqdan deyil, tanış səslərdən, qoxulardan, dildən, yəni “özündən” qopmaqdır. Sosioloq Z. Bauman “Maye müasirlik” anlayışında qeyd edir ki, müasir dövrdə insanların həyatları daimi hərəkət və dəyişmə vəziyyətindədir və kök salmaq artıq lüksə çevrilib.

Miqrasiya insanın sosial kimliyini sarsıdır, çünki insan cəmiyyətin içində tanınaraq formalaşır. Yeni bir ölkəyə, yeni bir sistemə daxil olan fərd öz sosial statusunu, rollarını və mənliyini yenidən qurmaq məcburiyyətində qalır. Bu, çox zaman görünməz, amma dərin bir sarsıntıdır. Məsələn, yüksək ixtisaslı biri öz ölkəsində “hörmətli mütəxəssis” kimi tanınarkən, başqa bir ölkədə sadəcə “xarici” olur. Bu keçid fərdin sosial mövqeyini və özünə baxışını dəyişir, sosial kimlik böhranının əsasını yaradır.

Miqrant üçün “ev” anlayışı da zamanla məna dəyişir. Ev artıq fiziki məkandan çox, yaddaşın bir hissəsinə çevrilir. Bəzi tədqiqatlarda qeyd olunur ki, miqrantlar “iki evli” kimi yaşayırlar. Biri fiziki olaraq yaşadıqları yer, digəri isə emosional olaraq aid olduqları yer. Bu ikilik, bir növ, daimi parçalanma halıdır. İnsan nə tam buradadır, nə tam orada.

İnsan bir yerdən köçəndə, əslində, öz tarixindən, dilindən, sosial münasibətlərindən, yəni öz “mənliyinin güzgüsündən” də qopur. Bu qopma onu yeni bir sosial mühitdə özünü yenidən tanıtmağa məcbur edir. Amma bu tanıdılma çox zaman birtərəfli olur və insan özünü kim olduğunu izah etməyə çalışdıqca, qarşısındakı cəmiyyət onu yalnız “haralı” olmağına görə oxuyur.

Sosioloq Stuart Hall kimlik anlayışını “hərəkətdə olan, daim yenidən qurulan” bir proses kimi izah edirdi. Miqrantın kimliyi isə bu dəyişkənliyin ən kəskin formasını yaşayır. O, doğulduğu yerdə “buradan gedən”, getdiyi yerdə isə “xarici”dir. Bu ikiqat aidiyyətsizlik hissi onun içində bir növ mənlik parçalanması yaradır: “Mən kiməm?” sualı artıq sadə bioqrafik cavabla bitmir.

Dil bu parçalanmanın ən güclü göstəricilərindən biridir. Miqrant öz doğma dilində düşündüyü hissləri bəzən yeni mühitin dilinə tam köçürə bilmir. Hər dil yalnız sözlərdən ibarət deyil, o, həm də mədəni yaddaşdır, duyğunun ifadə formasıdır. Dilin itməsi, bir növ, hissin donması deməkdir. Elə buna görə də, bir çox miqrant danışanda dilini itirməmək üçün evdə doğma dildə danışmağa, uşaqlarına “heç olmasa evdə belə danışın” deməyə çalışır. Amma bu cəhd çox zaman reallığın sərhədlərinə dəyir və uşaqlar yeni dildə düşünür, yeni mədəni kodlarla yaşayır və valideynin köhnə dünyası ilə artıq tam eyni mənəvi dalğada deyil.

Mədəni yaddaş da bu böhranın içində aşınır. Bayramlar, adətlər, davranış normaları yeni cəmiyyətin içində fərqli görünür, bəzən gülünc, bəzən “köhnəmoda” sayılır. Miqrant öz dəyərlərini qorumaqla uyğunlaşmaq arasında sıxılır. Nəticədə, o, öz kimliyini tam itirməmək üçün bir “maskalı mənlik” yaradır. Cəmiyyət içində bir obrazla var olur, amma içində fərqli bir kimlik yaşayır.

Beləcə, miqrasiya sadəcə sosial hadisə kimi deyil, həm də mənəvi sarsıntı kimi yaşanır. İnsan öz köklərini qorumağa çalışdıqca, yeni torpağa daha dərin batmaqda çətinlik çəkir. O, nə tam köhnə “mən”dir, nə də tam yeni. Bu aralıq vəziyyət (yəni kimlik böhranı) müasir dünyanın ən səssiz, amma ən yayılmış insan təcrübələrindən biridir.

Miqrasiyanın yaratdığı kimlik böhranı eyni zamanda yeni bir mənlik formasının da doğuluşudur. Müasir dövrdə artıq insanlar bir ölkəyə, bir mədəniyyətə və ya bir dəyərlər sisteminə tam bağlı qalmırlar. Texnologiyanın, rəqəmsal əlaqələrin və sərhədsiz informasiya axınının içində fərd öz kimliyini bir mərkəzdən deyil, bir neçə mədəniyyətin, dilin və sosial təcrübənin qovşağında qurur. Bu hal sosiologiyada “transmilli kimlik” adlanır yəni, bir yerdə yaşayıb başqa yerdə düşünmək, bir dildə danışıb başqa dildə hiss etmək, bir mədəniyyətin içində olub digərinə mənsub olmaq.

Zygmunt Baumanın sözləri ilə desək, müasir insan “maye kimlik” daşıyır və sabit deyil, daim dəyişir, çevrilir, uyğunlaşır. Bu çeviklik bəzən azadlıq kimi görünür, çünki insan istədiyi mədəniyyəti seçə, istədiyi dili mənimsəyə, istədiyi yerdə öz varlığını ifadə edə bilir. Amma eyni zamanda bu vəziyyət bir növ “dərin köksüzlük” də yaradır. İnsan artıq “haralı” sualına birmənalı cavab verə bilmir, çünki hər yerdən bir az, amma heç yerdən tam deyil.

Yeni nəsil miqrantlar arasında bu vəziyyət daha çox “mədəni hibridlik” kimi təzahür edir. Onlar həm köhnə mədəniyyətin hisslərini, həm də yeni mühitin davranışlarını daşıyır. Geyimlərində, danışıq tərzlərində, sosial münasibətlərində bu qarışıqlıq bir növ “yeni normaya” çevrilir. Əgər əvvəl “fərqli olmaq” yadlaşma demək idisə, indi fərqlilik bir kimlik sərvətidir.

Bu transformasiyanın cəmiyyətlərə də təsiri böyükdür. Miqrant kimliyi artıq yalnız fərdin təcrübəsi deyil, həm də qlobal mədəniyyətin parçasıdır. Cəmiyyətlər yavaş-yavaş “tək kimlikli” olma anlayışından uzaqlaşır, yerini çoxlaylı, açıq kimlik modellərinə verir. Əvvəllər “assimilyasiya” – yəni miqrantın tam uyğunlaşması əsas məqsəd sayılırdısa, indi “inteqrasiya” və “çoxmədəniyyətlilik” anlayışları daha çox ön plana çıxır.

Bu dəyişiklik həm fərdi, həm də sosial səviyyədə bir reallığı göstərir: kimlik artıq sabit deyil, o, daim hərəkətdədir. Müasir insan bir növ dünyanın vətəndaşına çevrilir, kökləri bir yerdə, budaqları isə hər yerdə. Bu, həm bir güc, həm də bir boşluq halıdır. Gücdür, çünki fərd çoxmədəniyyətli düşünmə qabiliyyəti qazanır. Boşluqdur, çünki “ev” hissi, “biz” duyğusu get-gedə daha çox virtual və keçici olur.

Nəticə etibarilə, miqrasiya artıq yalnız sosial hərəkətlilik deyil, o, müasir insanın varlıq formasına çevrilib. İnsan bu prosesdə həm özünü itirir, həm də yenidən tapır. Kimlik böhranının içindən doğulan bu “qlobal insan tipi” bəzən keçmişinə baxıb nostalji hiss edir, bəzən isə gələcəyinə baxıb azadlıq duyur. Və bəlkə də, müasir dövrün ən vacib həqiqəti budur: insan indi bir yerdə deyil, bir çox yerdə yaşamağı öyrənir.

Nigar Şah