Niyə məktub yazırıq? Rəvan Cavid yazır

Rəvan CAVİD

Yazının kəşfi sadəcə inqilab deyildi, o, sadəcə sosial düşəncələr tarixini dəyişmədi, həm də ünsiyyətin yeni şəkillərini meydana çıxartdı. Yazının tarixi və ədəbi irsi olduğu kimi, məişət müstəvisində də faydalarını kəşf etdilər. Bu üçünün birləşdiyi bir sistem var idi - məktub.

Ünsiyyətin ən qədim və bəlkə də ən davamlı formalarından biri olan məktub təkcə informasiya daşıyıcısı olmayıb, həm də mədəniyyətin, idarəetmənin, təhsilin və bədii yaradıcılığın əhəmiyyətli vasitəsinə çevrilmişdir. Tarix boyunca məktublar müxtəlif formalarda - səslə oxunan mətnlərdən yazılı bəyannamələrə, şəxsi müraciətlərdən ictimai debatlara qədər - ictimai həyatın ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Bizans dövründə ictimai məktub oxunuşlarının həyata keçirildiyi teatronlar, orta çağlardakı epistolyar ədəbiyyat, yeni dövrdəki açıq məktublar və məktubun ədəbi funksiyası məktub janrının bizi maraqlandıran qismidir. Məktubun yalnız şəxsi deyil, həm də ictimai və ideoloji bir vasitəyə çevrilmə tarixi izlənərək onun ədəbiyyatdakı missiyası müəyyən edilir.

Bizans imperiyası dövründə məktublar yalnız şəxsi və diplomatik ünsiyyət vasitəsi deyil, eyni zamanda ictimai informasiya paylaşımının mərkəzi vasitəsi idi. Xüsusilə teatron adlanan məkanlarda mühüm məktublar ritorlar tərəfindən yüksək səslə oxunur, bu oxunuşlar isə həm tədris, həm mədəni təqdimat, həm də siyasi legitimlik funksiyasını yerinə yetirirdi.

"Teatron" anlayışı qədim yunan dilində "tamaşa yeri" mənasını versə də, Bizans dövründə bu məkanlar yalnız teatr tamaşaları üçün deyil, həm də rəsmi məktubların və ictimai çıxışların oxunduğu platformalara çevrilmişdi. Bu, məktubun sadə informativ formadan çıxaraq ictimai performansa çevrildiyi mühüm bir mərhələ idi. Məktub burada həm rəsmilik, həm də ədəbi forma baxımından ictimai fikrin formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı.

Orta əsrlərdə məktublaşma geniş miqyasda yayılmış və xüsusilə xristian dünyasında monastır məktubları, rəhbərlik yazışmaları və əxlaqi-nəsihətedici məktublar vasitəsilə mədəniyyətin əsas daşıyıcılarından birinə çevrilmişdi. Latın, yunan və ərəb dünyasında məktub yazmaq bir intellektual fəaliyyət hesab olunurdu. Məktub burada həm şəxsi düşüncənin yazılı izahı, həm də dini və fəlsəfi fikrin yayılması vasitəsidir.

Məsələn, VIII-XI əsrlər arası Bizans patriarxı Fotios, filosof Psellos və monastır rəhbəri Teodor Studit kimi şəxslərin məktubları yalnız şəxsi fikirlər deyil, həm də dövrün mədəni, siyasi və dini hadisələrinin şərhi kimi qiymətləndirilə bilər. Bu məktublarda ritorik forma və klassik üslub qorunur, müəllif özünü həm müəllim, həm təbliğatçı, həm də ədəbiyyatçı kimi təqdim edir.

Eyni zamanda bu dövrdə məktub tərcümeyi-hal xarakteri daşıyırdı. Xüsusilə dini məktublar vasitəsilə insanlar bir-birilərinə həyatlarını, əqidələrini və mənəvi təcrübələrini çatdırırdılar. Beləliklə, məktub həm şəxsi dinamikaların, həm də ictimai dəyərlərin ifadə vasitəsinə çevrilmişdi.

XVIII əsrdən başlayaraq Avropada maarifçilik dövrünün təsiri ilə məktub forması ictimai və siyasi diskursun aktiv komponentinə çevrildi. Açıq məktublar, yəni konkret bir şəxsə ünvanlansa da, ictimaiyyətə müraciət edən məktublar formalaşmağa başladı. Bu məktublar qəzetlərdə, broşürlərdə və sonralar jurnallarda çap olunmaqla, şəxsi düşüncənin ictimai fikirə çevrilməsinin ən effektiv vasitələrindən biri oldu.

Fransa və İngiltərədə açıq məktublar vasitəsilə hökumət tənqid edilir, əxlaqi dəyərlər müzakirə olunur, siyasi təkliflər irəli sürülürdü. Volterin, Russonun və sonra Lenin kimi siyasi liderlərin açıq məktubları artıq məktubu bədii-ictimai silaha çevirmişdi. Məktub burada artıq təkcə kommunikasiya vasitəsi deyil, həm də protest, çağırış və təşviqat platforması idi.

Məktub janrı ədəbiyyatda həm formal, həm də tematik baxımdan özünəməxsus yerə sahibdir. Epistolyar romanlar - məsələn, Samuel Riçardsonun "Pamela" və ya Hötenin "Gənc Verterin iztirabları" - məktub formasında yazılmış bədii əsərlərdir. Bu əsərlərdə məktub vasitəsilə həm qəhrəmanın daxili dünyası açıqlanır, həm də cəmiyyətlə münasibəti üzə çıxır.

Məktub burada nəqliyyat forması deyil, psixoloji və estetik struktur kimi işləyir. Bədii məktublar vasitəsilə yazıçı həm xarakterin inkişafını göstərir, həm də ictimai təbəqələri, mədəniyyət tənqidini və fərdi faciəni təqdim edir. Məktub yazmaq, eyni zamanda yazıçının öz oxucusu ilə ünsiyyət formasıdır - məktub vasitəsilə oxucu ilə müəllif arasında sanki birbaşa dialoq qurulur.

Müasir dövrdə məktub forması yerini mesajlara, e-poçtlara və sosial media paylaşımlarına versə də, məktubun ədəbi funksiyası davam edir. Zamanla bu forma daha da interaktiv, daha vizual, daha emosional hala gəlsə də, onun əsas missiyası - şəxsi düşüncənin paylaşılması və başqasının həyatına daxil olmaq arzusu - dəyişməz olaraq qalır.

Məktublaşma mədəniyyəti tarix boyu insan təfəkkürünün və cəmiyyətin təkamülünü əks etdirən ən zəngin vasitələrdən biri olmuşdur. Bizans teatronlarında ritorik məktubların səsləndirilməsindən tutmuş Orta əsrlərin mənəvi yazışmalarına, açıq məktubların siyasi meydanlara çevrilməsindən bədii məktubların ədəbi janra çevrilməsinə qədər məktub forması həm mədəniyyət daşıyıcısı, həm fikir meydanı, həm də sənət forması kimi xidmət etmişdir.

Bu gün texnologiyanın dəyişdirdiyi ünsiyyət formalarında belə məktubun ruhu - yəni insanın insana söz vasitəsilə çatmaq arzusu - yaşamağa davam edir. Ədəbiyyat isə bu forma vasitəsilə həm keçmişin izlərini qoruyur, həm də gələcək ünsiyyət modellərinə ilham verir.